وقتی عکس از انحصار دربار خارج شد

۱۴ مردادماه ۱۲۸۵ فرمان مشروطه به امضای مظفرالدین‌شاه قاجار رسید تا دوره‌ی حساس و مهمی در تاریخ ایران رقم بخورد؛ اما تا به ثمر نشستن انقلاب مشروطه، مردم ایران شاهد روزهای پرتلاطمی بودند. بخشی از موفقیت این جنبش را می‌توان مدیون عکاسانی دانست که در آن دوران، دوربین عکاسی‌شان را به دست گرفتند و برای ثبت مهم‌ترین و حساس‌ترین اتفاق‌های سیاسی و اجتماعی آن روزها تلاش کردند.

با جنبش مشروطه بود که عکاسی به میان مردم آمد و از یک هنر درباری فاصله گرفت. پیش از آن شاید سوژه‌ی عکاس‌باشی‌ها فقط به پرتره‌ی شاه، زنان دربار، مردم کوچه و بازار، معماری و مکان‌های دیدنی شهر محدود می‌شد و حالتی گزارش داشت؛ ولی با آغاز جنبش مشروطه، عکاسی تعریف تازه‌ای به خود گرفت. فعالیت عکاسان در زمینه‌ی ثبت اتفاق‌های مشروطه جدی شد و آن‌ها توانستند با چاپ و انتشار عکس‌ها، در روند وقایع مشروطه تأثیرگذار باشند.



یکی از جالب‌ترین بخش‌های عکس‌های مشروطه، ثبت چهره‌ی رهبران این جنبش بود. پیش از این دوران، عکاسی از چهره‌ها بیشتر به دربار و شخص شاه محدود می‌شد، اما با ثبت چهره‌ی رهبران جنبش از جمله ستارخان و باقرخان، مردم این فرصت را پیدا کردند که تصاویر تأثیرگذارترین چهره‌های مشروطه را که از دل خودشان بیرون آمده و در کنار آن‌ها برای رسیدن به خواسته‌های‌شان جنگیده بودند، در اختیار داشته باشند.

از معروف‌ترین عکاسان دوران مشروطه می‌توان به بارون استپانیان اشاره کرد. او را به‌دلیل عکس‌های تأثیرگذارش از اتفاقات مشروطه، یکی از پایه‌گذاران عکاسی خبری و مطبوعاتی ایران می‌دانند. همزمان با اوج گرفتن مشروطه در تبریز، استپانیان موفق شد عکس‌های خوبی از حال و هوای آن روزها ثبت کند.


افشین شاهرودی – عکاس و مدرس دانشگاه – درباره‌ی استپانیان و تأثیر فعالیت او در دوران مشروطه، به ایسنا گفت: بارون استپانیان یکی از اولین کسانی بود که در ایران به‌صورت مستمر و هدفمند عکاسی مستند اجتماعی و خبری را دنبال کرد. پیش از او، این نوع عکاسی کم و بیش انجام می‌شد، اما استپانیان از نخستین کسانی بود که به‌صورت برنامه‌ریزی‌شده در این عرصه قدم برداشت و عکس‌های تأثیرگذاری را از انقلاب مشروطه با دوربین خود ثبت کرد.

او ادامه داد: این عکاس یک‌سری جریان‌های اجتماعی مهم را از طریق دوربینش به تصویر کشید و در جریان درگیری‌های دوران مشروطه در شهر تبریز فعالیت قابل توجهی داشت. به‌دلیل همین فعالیت‌های افشاگرانه‌اش در عکاسی بود که تبعید شد و سر از خاک عثمانی درآورد.



شاهرودی همچنین اظهار کرد: دوران مشروطه یکی از نقاط عطف عکاسی ایران است. مشروطه عکاسی مستند اجتماعی و خبری را در مسیر اصولی و جدی قرار داد. در این دوره، این نوع از عکاسی به‌طور جدی و ساختارمند دنبال شد. قبل از مشروطه هم عکاسی رواج داشت، اما این‌که دوربین در اختیار ثبت و ضبط مسائل اجتماعی و پیام‌رسانی باشد، به‌صورت جدی و اصولی در دوران مشروطه اتفاق افتاد.

این عکاس ادامه داد: متأسفانه بسیاری از عکس‌های باقی‌مانده از دوران مشروطه بدون ذکر نام عکاس منتشر شده‌اند و امروز اطلاعات دقیقی از صاحبان این اسناد تصویری ارزشمند در دست نیست. ذکر نام عکاسان در کنار عکس‌ها به ۱۴یا ۱۵ سال اخیر و درپی فشار جامعه‌ی عکاسی به مطبوعات انجام می‌شود، در حالی که عکس یکی از ارکان اصلی مطبوعات به‌شمار می‌رود.



شاهرودی اضافه کرد: از عکس به‌عنوان حافظه‌ی تاریخی نام می‌برند. عکس‌ها در گذر زمان می‌توانند اطلاعات ارزشمندی را در زمینه‌ی جامعه‌شناسی، تیپ‌نگاری و ... به نسل‌های بعد منتقل کنند. اگر ما امروز از زمان قاجار، نوع پوشش و زندگی مردم در آن دوره اطلاعات خوبی داریم به‌دلیل عکس‌های باقی‌مانده از آن دوران است. عکس‌هایی که به‌عنوان اسناد تصویری اطلاعات ارزشمندی در خود برای آیندگان دارند.