فرونشست؛ غول خفته در زمین

به گزارش ایرنا، مساله حساس و روبه بحران فرونشست زمین در برخی مناطق کشور از معضلات نوپای محیط زیست است. در واقع، فرونشست زمین پاسخ و واکنش زمین به رفتار نادرست برداشت بی رویه منابع آبی است. اگر این غول خفته بیدار شود و زمین دهان باز کند، هر آنچه زیر و روی زمین است در خود می بلعد. در حال حاضر15 استان کشور شامل تهران، کرمان، یزد، اصفهان، خراسان رضوی، همدان، فارس، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، سمنان، البرز، قزوین، مرکزی، اردبیل و گلستان در معرض خطر فرونشست زمین قرار دارند. معضل فرونشست زمین، تهدیدی جدی برای تاسیسات زیربنایی به ویژه در استان تهران به شمار می رود. رشد شهرک های صنعتی و آبیاری بی رویه در زمین های اطراف کلانشهرها باعث فرونشست بیش از 600 کیلومتر از زمین های اطراف تهران و نشست 36 سانتی متری مناطقی از دشت تهران شده است.

فرونشست زمین در برخی مناطق تا آنجا جدی است که آستانه تحمل منازل واقع در برخی مناطق را در برابر زلزله به 4 ریشتر رسانده است. آسیب به تاسیسات زیربنایی، بریده شدن و ترکیدن خطوط انتقال آب و گاز، تخریب پل ها، آسیب دیدن دکل های انتقال برق، تخریب جاده ها و ریل ها، کاهش آب دهی چاه ها، خشک و شور شدن چاه های آب، شور شدن زمین های کشاورزی از پیامدهای جدی فرونشست زمین به شمار می روند. گزارش های سازمان پیشگیری و مدیریت بحران تهران از گسترش پدیده فرونشست در اطراف تهران طی سال های اخیر و همچنین در معرض خطر قرار داشتن اصلی ترین محورهای جابه جایی کالا و مسافر در این استان خبر می دهند.

** فرونشست زمین جبران ناپذیر است
«پرویز کردوانی» جغرافی دان و پدر کویرشناسی ایران در گفت وگو با پژوهشگر ایرنا، گفت: نشست زمین بر اثر حفر چاه های عمیق و نشست لوله های آب در شهرها رخ می دهد.
«متاسفانه، کاشت پوشش گیاهی نامناسب طی دهه های گذشته در اطراف استان ها، عامل مهمی در کاهش سطح آب های زیرزمینی و خشک شدن زمین داشت. تا چندی پیش در شهرهایی مانند شهریار در عمق 25 تا 30 کیلومتری به آب دست می یافتیم اما اکنون سطح آب در این منطقه اکنون تا عمق 200 متری پایین رفته است. عمق آب در شهرهای ابرکوه و رفسنجان تا سطح 400 متر و در جهرم تا 600 متر کاهش یافته است.  دشت های نشست کرده دیگر به حالت اول خود بازنمی گردند، بنابراین، تا پیش از نشست زمین باید برای جبران کم آبی چاره ای اندیشید.»

پیامدهای فرونشست زمین از دیدگاه این کارشناس شامل شکسته شدن لوله های آب و گاز، خسارت های عمیق و بزرگ به تاسیسات زیربنایی، فروریختن ساختمان های قدیمی و سست، نشست خیابان، آسیب دیدن دکل های برقی و قطعی برق مناطق به دنبال آن، کج شدن، ترک خوردن و فروریزش پل ها، به وجود آمدن زمین های غیرقابل بهره برداری و آسیب دیدگی های مسیرهای جاده ای و ریلی از مهمترین و البته خطرناک ترین پیامدهای فرونشست زمین است که در صورت بی توجهی خسارت های مالی و جانی فراوانی به وجود خواهد آمد. تغذیه مصنوعی چاه ها و دشت ها، ایجاد استخرهای مصنوعی، احداث نیروگاه های خورشیدی و بادی به جای نیروگاه های برقی، توقف سدسازی های غیراصولی و ممنوعیت کامل حفر چاه در مناطق خشک و کم آب راهکارهای پیشنهادی کردوانی برای پیشگیری از فرونشست زمین است.

** مدیریت آبی و اصلاح الگوی کشت، راه پیشگیری از فرونشست
«زهرا حجازی زاده» مدرس اقلیم شناسی دانشکده علوم جغرافیایی دانشگاه خوارزمی در
گفت وگو با گروه پژوهش و تحلیل خبری ایرنا، عامل بیرونی و درونی به وجود آمدن فرونشست را تشریح کرد. از نگاه وی ، منظور از عامل بیرونی اقلیم و عامل درونی ساختار زمین شناسی منطقه است. در کنار این دو عامل دستکاری و تصرف انسان بر طبیعت نیز عامل مهمی برای تخریب زمین به شمار می رود. کاهش ریزش های جوی نسبت به نرمال و تغییر اقلیم نیز از دلایل فرونشست زمین بر اثر کم آبی است. این مدرس دانشگاه در ادامه برای جلوگیری از به وجود آمدن بحران در مناطق کم آب و خشک خواستار توجه و هشدار نهادهای مربوط شد.
در این میان، اصلاح الگوی کشت در مناطق بحران خیز و کم آب یکی از بهترین راهکارهای جلوگیری از فرونشست زمین و کنترل منابع زیرزمینی آب از نگاه کارشناسان است.

به اعتقاد حجارزی زاده باید کشت محصولات را در زمین های کشاورزی اصلاح کرد و متناسب با وضعیت آبی منطقه، محصول را انتخاب کرد. برای نمونه هندوانه محصولی آب بر است و نیاز به کشت غرقابی دارد و نباید در مناطق خشک و کم آب این محصول را کاشت. پیش از بحرانی شدن دریاچه ارومیه کشت غالب در این منطقه انگور بود که نیاز به آب کمی دارد. اما در چند سال گذشته این کشت جای خود را به کشت سیب که محصولی غرقابی است، داد. خوشبختانه دولت با احتساب مالیات برای صادرات سیب تا اندازه ای کاشت این محصول را کنترل کرد.
مدیریت آب های سطحی و سیلاب ها با ایجاد کانال هایی که قابلیت تبخیر و نفوذ آب در زمین در آن ها وجود نداشته باشد، اشتغالزایی برای ساکنان مناطق خشک و نیمه خشک، واردات آب و تغذیه منابع زیرزمین آب و اجرای سیستم آبیاری قطره ای از راهکارهای کوتاه مدت حجازی زاده برای جلوگیری از نشست زمین و کنترل وضعیت آبی بود.
اگرچه تاکنون وزارت نیرو با هدف پیشگیری از تشدید معضل فرونشست زمین اقداماتی چون حفر چاه ‌های پیزومتری در دشت ‌های کشور، نصب تجهیزات اندازه گیری منابع آب برای پیزومترها و چاه‌ های اکتشافی دشت ‌های کشور با هدف تکمیل شبکه پایش، ایجاد و استقرار بازار محلی آب در کشور، خرید چاه ‌های کم بازده کشاورزی، جایگزینی پسآب با چاه‌ های کشاورزی در دشت‌ های ممنوعه، تهیه و نصب کنتور حجمی و هوشمند آب و برق، انسداد چاه ‌های فاقد پروانه و مضر به مصالح عموم انجام داده است اما به نظر می رسد عزمی جدی برای مهار این معضل زیست محیطی لازم است.