تاریخ انتشار : ۱۳۹۶/۰۴/۲۰ ساعت ۱۱:۱۵
کد مطلب : ۱۳۳۲۷۴
چالش‌های تازه در زمینه نظارت اجتماعی
حریم خصوصی؛ یک بام و دو هوا
می‌گل هشترودی- روزنامه بهار
هر چند ضرب المثل‌های قدیمی امروزه رنگ باخته و کمتر از آنها استفاده می‌شود اما ضرب المثل «چهار دیواری اختیاری» جزو آن ضرب المثل هایی است که هیچ گاه فراموش نمی‌شود. این ضرب‌المثل باز گو کننده حریم شخصی افراد است. حریم شخصی همان واژه‌ای است که این روزها بر سر آن جنجال به پا شده و عده‌ای علاوه بر چهار دیواری خانه چهار ستون خودرو سواری را هم چهار دیواری و اختیاری می‌دانند و عده‌ای شرط حریم خصوصی را پنهان بودن آن دانسته و با این اوصاف خودرو سواری را حریم خصوصی نمی‌دانند. به اینکه داخل خودرو هر شخص حریم او محسوب می‌شود شکی نیست اما اینکه آیا این حریم، شخصی محسوب می‌شود یا عمومی موضوعی است که جای بحث دارد.
***
بحث درباره حریم خودرو از کجا آغاز شد؟
ماجرا از هفدهمین نشست خبری سخنگوی ناجا آغاز شد. هر چند قبل از آن هم صحبت‌هایی راجع به حریم خصوصی مطرح بود اما در این نشست سردار سعید منتظرالمهدی صراحتا اعلام کرد که داخل خودروهای شهروندان جزو حریم خصوصی محسوب نمی‌شود. او گفته بود اماکنی که بدون تجسس در معرض دید عموم قرار می‌گیرند از جمله وسایل نقلیه، مشمول حریم خصوصی نباید باشند و طبیعتا رعایت هنجارها و الزامات قانونی می‌بایست درون آن رعایت شود. این در حالی است که برخی مراجع عظام تقلید در پاسخ به استفتاهایی که در همین رابطه انجام شده، نظراتی متفاوت با این اظهارنظر صریح داشته‌اند.
آیت‌الله شبیری زنجانی در این رابطه می‌گوید: خودروی شخصی نیز احکام ملک را دارد، بنابراین هرگونه تصرف و تفتیش آن بدون اجازه مالک، فی حدنفسه جایز نیست. البته اگر مصلحت اهمی مانند جلوگیری از حمل و نقل اسلحه متوقف بر تفتیش باشد، تفتیش آن طبق نظر حاکم شرع بلامانع است. لازم به ذکر است که وسیله نقلیه، از لحاظ جواز نظر به داخل آن، نحوه پوشش سرنشینان و. . . ممکن است در برخی از صور دارای احکام خاصی باشد. آیت‌الله مکارم شیرازی در این‌باره نظر خود را مطرح و اظهار کرده است: داخل خودرو جزو حریم شخصی است و دیگری حق ندارد به آن تجاوز کند، ولی جهات شرعی مانند حجاب و امثال آن باید در داخل اتومبیل رعایت شود. آیت‌الله نوری همدانی نیز در پاسخ به این سوال اظهار کرده است: «در فرض سوال، بلی خصوصی است و باید بر اساس مقررات حکومت اسلامی عمل شود. مرحوم آیت‌الله موسوی اردبیلی نیز عنوان کرده است: حریم خصوصی از کلمات قرآنی و روایی و فقهی نیست و چنانچه برای این عنوان احکامی در قانون قرار داده شده، سعه و ضیق معنای مذکور، از قانونگذار سوال شود.
خودرو حریم خصوصی است
همین تضادها و تناقضات باعث شد چالش هایی درباره این موضوع صورت گیرد تا جایی‌که رئیس مرکز اطلاع رسانی ناجا مدعی شد در هیچ یک از قوانین مدنی، مجازات اسلامی و قانون اساسی با تاکید و صراحت نامی از خودرو به عنوان حریم خصوصی برده نشده است و با این تفاسیر خودرو حریم عمومی است و پلیس حق هرگونه تفتیش را دارد.پیش از این نیز رئیس پلیس راهور نیروی انتظامی، سردار تقی مهری گفته بود که با افرادی که بدحجاب باشند آن هم در درون خودرو، برخورد می‌شود چرا که خودرو، منزل یا محدوده شخصی افراد نیست و بدحجابی جرم است و این افراد تحویل مراجع قضایی می‌شوند و هر تصمیمی که آنها اتخاذ کنند لازم الاجراست.
همین گفت و گوها و بحث‌ها درباره خصوصی دانستن یا ندانستن خودرو باعث شد اظهار نظر‌های فراوانی در این رابطه صورت بگیرد. عبدالصمد خرمشاهی، حقوقدان و وکیل دادگستری معتقد است: آنچه که مسلم است، خودرو حریم خصوصی افراد است و بازرسی از آن قطعا نیاز به حکم قضائی دارد و این موضوع بارها از سوی اداره حقوقی قوه قضائیه اعلام شده است. ماموران انتظامی حق ندارند متعرض به خودروی افراد شوند مگر اینکه حکم قضایی برای بازرسی از خودرویی مشخص داشته باشند. ماموران ناجا و ضابطان قوه قضائیه مکلف به برخورد با جرائم مشهود هستند و اگر در خودرویی جرم مشهود و یا ناهنجاری و قانون شکنی اتفاق بیفتد، جنبه عمومی پیدا می‌کند و ممکن است که تبعاتی داشته باشد بنابراین نیروی انتظامی می‌تواند برخورد کند و کسی منکر این امر نیست اما بازرسی خودروها نیاز به حکم قضائی نیاز دارد و این حکم مخصوص همان اتومبیل است.
داخل خودرو حریم خصوصی نیست
دکتر عباس ذاقلی دکترای حقوق کیفری درباره خصوصی یا عمومی بود فضای داخل خودرو با تاکید بر اینکه داخل خودرو حریم خصوصی نیست گفت: فضای داخل اتومبیل تاثیری در برخورد پلیس با جرائم مشهود ارتکابی در آن فضا ندارد به این معنا که اگر حتی فضای داخلی خودرو که قابل رویت است را حریم خصوصی تلقی کنیم چنانچه جرم مشهودی در آن فضا صورت گیرد مانع از برخورد پلیس نیست. قانونگذار می‌گوید اگر جرم در مرئی و منظر پلیس واقع شود، پلیس وظیفه دارد اقدامات اولیه را جهت تعقیب مجرم از جمله دستگیری متهم را انجام دهد، بنابراین حتی اگر فضای داخل خودرو که قابل مشاهده است حریم خصوصی تلقی گردد، مانع از اقدامات پلیس نیست. از لحاظ قانونی تکلیف مشخص است به این دلیل که تبصره ماده ۵ قانون حمایت از آمران به معروف و ناهیان از منکر صراحتا می‌گوید فضای قابل روئیت اتومبیل‌های شخصی هیچ حریم خصوصی نیست قانون تکلیف را مشخص کرده است و محل نزاع نیست. تکلیف از نظر قانونی و تحلیل حقوقی مشخص است بنابراین محل نزاعی وجود ندارد.
کجای ماشین حریم خصوصی و کجا عمومی است؟
در همین حین عده‌ای هم معتقد هستند برخی قسمت‌های خودرو حریم خصوصی محسوب می‌شود و برخی قسمت‌ها هم حریم عمومی است. حجت الاسلام هادی صادقی، معاون رئیس قوه‌قضائیه درباره همین موضوع می‌گوید: همانطور که پیش از این هم درباره خودرو و حفظ حریم خصوصی در وسایل نقلیه گفتم، فضای خودرو به دو بخش پیدا و پنهان تقسیم می‌شود که بخش پنهان که به طور عادی ناپیداست، مانند صندوق عقب، به عنوان حریم خصوصی تلقی می‌شود و این مفهوم شامل بخش پیدای خودرو که بدون تفتیش قابل رؤیت است، مانند جایی که سرنشنان خودرو می‌نشینند، نمی‌شود.
وقتی چیزی در معرض دید عموم قرار دارد دیگر خصوصی نیست و جزء حریم خصوصی به حساب نمی‌آید، مانند نمای ساختمان‌ها و یا پنجره‌ای که پرده بر آن افکنده نشده و یا شخصی در برابر پنجره خودنمایی کند و خود را در معرض دید عموم قرار دهد. نکته مهمی که در ماده 5 قانون حمایت از آمران به معروف و ناهیان از منکر در سال 94 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و ابلاغ شد، ابتدا بیان می‌کند که در اجرای امر به معروف و نهی از منکر، کسی نباید متعرض جان و مال و مسکن و شغل و حریم خصوصی افراد شود، مگر در مواردی که قانون تعیین می‌کند اما قانون در تبصره به صراحت بیان می‌کند که اماکنی که بدون تجسس در معرض دید قرار می‌گیرند، مانند مشاعات ساختمان‌ها، هتل‌ها، بیمارستان‌ها و نیز وسایل نقلیه، مشمول حریم خصوصی نیست.
به صراحت قانونی هم تردید می‌کنند
نصرالله پژمانفر نائب رئیس کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی هم درباره این موضوع گفت: قانون تبصره ماده ۵ قانون حمایت از آمران به معروف و ناهیان از منکر در این مورد صراحت دارد که داخل ماشین حریم خصوصی نیست. تعجب میکنم نسبت به کسانیکه درباره این صراحت قانونی هم‌تردید می‌کنند، این افراد آنقدر فضای ذهنی شان نسبت به مسائل بدبین است که شاید در وسط روز تابستان هم‌تردید کنند، آیا نوری وجود دارد یا خیر؟ این مسئله قانون است و قانون هم وقتی از سوی شورای نگهبان تائید می‌شود یعنی مسیر قانونی، شرعی و اسناد بالادستی مانند قانون اساسی را طی کرده است.
بازرسی از خودرو در صورت وقوع جرم نیازی به دستور قضایی ندارد
رضا فرج اللهی رئیس شعبه 32 دیوان عالی کشور نیز با اشاره به برخی اظهار نظرها پیرامون اختلاف در حریم خصوصی بودن یا نبودن داخل خودرو اشخاص اظهار کرد: در تبصره ماده 5 قانون آمران به معروف و ناهیان از منکر به صراحت بیان شده که اماکنی که بدون تجسس در معرض دید قرار می‌گیرند، مانند مشاعات ساختمان‌ها، هتل‌ها، بیمارستان‌ها و نیز وسایل نقلیه، مشمول حریم خصوصی نیستند. از آنجایی که داخل خودرو در منظر مردم است حریم خصوصی محسوب نمی‌شود و در صورتی که اقدامی خلاف عفت عمومی در خودرو یا جرمی اتفاق افتد بازرسی از خودرو نیازی به دستور قضایی ندارد. داخل خودرو حریم خصوصی نیست و مشمول محل‌های عمومی است چراکه در معرض دید عموم است بنابراین چنانچه سرنشینان خودرو بدون حجاب شرعی در خوردو ظاهر شوند جرم، جرم مشهود تلقی می‌شود و ماموران مجاز به اقدام قانونی طبق ظوابط مربوط به جرم مشهود هستد.
یک بام و دو هوا. . .!
میتوان گفت در عصر حاضر معنای حریم خصوصی و عمومی تغییر پیدا کرده است ولی از آن جایی که بازرسی خودرو بدون مجوز قانونی خلاف قانون شهروندی است و با توجه به برخی اظهارات فقها در باره خصوصی بودن حریم درون خودرو و در طرف مقابل عمومی شمردن این فضا توسط مراجع قانونی و قضایی، هنوز هم مشخص نیست آیا فضای داخل خودرو فضای خصوصی محسوب می‌شود یا فضای عمومی و همین موضوع بحث درباره این مسئله را با چالش روبه رو کرده است.
هر چند ضرب المثل‌های قدیمی امروزه رنگ باخته و کمتر از آنها استفاده می‌شود اما ضرب المثل «چهار دیواری اختیاری» جزو آن ضرب المثل هایی است که هیچ گاه فراموش نمی‌شود. این ضرب‌المثل باز گو کننده حریم شخصی افراد است. حریم شخصی همان واژه‌ای است که این روزها بر سر آن جنجال به پا شده و عده‌ای علاوه بر چهار دیواری خانه چهار ستون خودرو سواری را هم چهار دیواری و اختیاری می‌دانند و عده‌ای شرط حریم خصوصی را پنهان بودن آن دانسته و با این اوصاف خودرو سواری را حریم خصوصی نمی‌دانند. به اینکه داخل خودرو هر شخص حریم او محسوب می‌شود شکی نیست اما اینکه آیا این حریم، شخصی محسوب می‌شود یا عمومی موضوعی است که جای بحث دارد.
***
بحث درباره حریم خودرو از کجا آغاز شد؟
ماجرا از هفدهمین نشست خبری سخنگوی ناجا آغاز شد. هر چند قبل از آن هم صحبت‌هایی راجع به حریم خصوصی مطرح بود اما در این نشست سردار سعید منتظرالمهدی صراحتا اعلام کرد که داخل خودروهای شهروندان جزو حریم خصوصی محسوب نمی‌شود. او گفته بود اماکنی که بدون تجسس در معرض دید عموم قرار می‌گیرند از جمله وسایل نقلیه، مشمول حریم خصوصی نباید باشند و طبیعتا رعایت هنجارها و الزامات قانونی می‌بایست درون آن رعایت شود. این در حالی است که برخی مراجع عظام تقلید در پاسخ به استفتاهایی که در همین رابطه انجام شده، نظراتی متفاوت با این اظهارنظر صریح داشته‌اند.
آیت‌الله شبیری زنجانی در این رابطه می‌گوید: خودروی شخصی نیز احکام ملک را دارد، بنابراین هرگونه تصرف و تفتیش آن بدون اجازه مالک، فی حدنفسه جایز نیست. البته اگر مصلحت اهمی مانند جلوگیری از حمل و نقل اسلحه متوقف بر تفتیش باشد، تفتیش آن طبق نظر حاکم شرع بلامانع است. لازم به ذکر است که وسیله نقلیه، از لحاظ جواز نظر به داخل آن، نحوه پوشش سرنشینان و. . . ممکن است در برخی از صور دارای احکام خاصی باشد. آیت‌الله مکارم شیرازی در این‌باره نظر خود را مطرح و اظهار کرده است: داخل خودرو جزو حریم شخصی است و دیگری حق ندارد به آن تجاوز کند، ولی جهات شرعی مانند حجاب و امثال آن باید در داخل اتومبیل رعایت شود. آیت‌الله نوری همدانی نیز در پاسخ به این سوال اظهار کرده است: «در فرض سوال، بلی خصوصی است و باید بر اساس مقررات حکومت اسلامی عمل شود. مرحوم آیت‌الله موسوی اردبیلی نیز عنوان کرده است: حریم خصوصی از کلمات قرآنی و روایی و فقهی نیست و چنانچه برای این عنوان احکامی در قانون قرار داده شده، سعه و ضیق معنای مذکور، از قانونگذار سوال شود.
خودرو حریم خصوصی است
همین تضادها و تناقضات باعث شد چالش هایی درباره این موضوع صورت گیرد تا جایی‌که رئیس مرکز اطلاع رسانی ناجا مدعی شد در هیچ یک از قوانین مدنی، مجازات اسلامی و قانون اساسی با تاکید و صراحت نامی از خودرو به عنوان حریم خصوصی برده نشده است و با این تفاسیر خودرو حریم عمومی است و پلیس حق هرگونه تفتیش را دارد.پیش از این نیز رئیس پلیس راهور نیروی انتظامی، سردار تقی مهری گفته بود که با افرادی که بدحجاب باشند آن هم در درون خودرو، برخورد می‌شود چرا که خودرو، منزل یا محدوده شخصی افراد نیست و بدحجابی جرم است و این افراد تحویل مراجع قضایی می‌شوند و هر تصمیمی که آنها اتخاذ کنند لازم الاجراست.
همین گفت و گوها و بحث‌ها درباره خصوصی دانستن یا ندانستن خودرو باعث شد اظهار نظر‌های فراوانی در این رابطه صورت بگیرد. عبدالصمد خرمشاهی، حقوقدان و وکیل دادگستری معتقد است: آنچه که مسلم است، خودرو حریم خصوصی افراد است و بازرسی از آن قطعا نیاز به حکم قضائی دارد و این موضوع بارها از سوی اداره حقوقی قوه قضائیه اعلام شده است. ماموران انتظامی حق ندارند متعرض به خودروی افراد شوند مگر اینکه حکم قضایی برای بازرسی از خودرویی مشخص داشته باشند. ماموران ناجا و ضابطان قوه قضائیه مکلف به برخورد با جرائم مشهود هستند و اگر در خودرویی جرم مشهود و یا ناهنجاری و قانون شکنی اتفاق بیفتد، جنبه عمومی پیدا می‌کند و ممکن است که تبعاتی داشته باشد بنابراین نیروی انتظامی می‌تواند برخورد کند و کسی منکر این امر نیست اما بازرسی خودروها نیاز به حکم قضائی نیاز دارد و این حکم مخصوص همان اتومبیل است.
داخل خودرو حریم خصوصی نیست
دکتر عباس ذاقلی دکترای حقوق کیفری درباره خصوصی یا عمومی بود فضای داخل خودرو با تاکید بر اینکه داخل خودرو حریم خصوصی نیست گفت: فضای داخل اتومبیل تاثیری در برخورد پلیس با جرائم مشهود ارتکابی در آن فضا ندارد به این معنا که اگر حتی فضای داخلی خودرو که قابل رویت است را حریم خصوصی تلقی کنیم چنانچه جرم مشهودی در آن فضا صورت گیرد مانع از برخورد پلیس نیست. قانونگذار می‌گوید اگر جرم در مرئی و منظر پلیس واقع شود، پلیس وظیفه دارد اقدامات اولیه را جهت تعقیب مجرم از جمله دستگیری متهم را انجام دهد، بنابراین حتی اگر فضای داخل خودرو که قابل مشاهده است حریم خصوصی تلقی گردد، مانع از اقدامات پلیس نیست. از لحاظ قانونی تکلیف مشخص است به این دلیل که تبصره ماده ۵ قانون حمایت از آمران به معروف و ناهیان از منکر صراحتا می‌گوید فضای قابل روئیت اتومبیل‌های شخصی هیچ حریم خصوصی نیست قانون تکلیف را مشخص کرده است و محل نزاع نیست. تکلیف از نظر قانونی و تحلیل حقوقی مشخص است بنابراین محل نزاعی وجود ندارد.
کجای ماشین حریم خصوصی و کجا عمومی است؟
در همین حین عده‌ای هم معتقد هستند برخی قسمت‌های خودرو حریم خصوصی محسوب می‌شود و برخی قسمت‌ها هم حریم عمومی است. حجت الاسلام هادی صادقی، معاون رئیس قوه‌قضائیه درباره همین موضوع می‌گوید: همانطور که پیش از این هم درباره خودرو و حفظ حریم خصوصی در وسایل نقلیه گفتم، فضای خودرو به دو بخش پیدا و پنهان تقسیم می‌شود که بخش پنهان که به طور عادی ناپیداست، مانند صندوق عقب، به عنوان حریم خصوصی تلقی می‌شود و این مفهوم شامل بخش پیدای خودرو که بدون تفتیش قابل رؤیت است، مانند جایی که سرنشنان خودرو می‌نشینند، نمی‌شود.
وقتی چیزی در معرض دید عموم قرار دارد دیگر خصوصی نیست و جزء حریم خصوصی به حساب نمی‌آید، مانند نمای ساختمان‌ها و یا پنجره‌ای که پرده بر آن افکنده نشده و یا شخصی در برابر پنجره خودنمایی کند و خود را در معرض دید عموم قرار دهد. نکته مهمی که در ماده 5 قانون حمایت از آمران به معروف و ناهیان از منکر در سال 94 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و ابلاغ شد، ابتدا بیان می‌کند که در اجرای امر به معروف و نهی از منکر، کسی نباید متعرض جان و مال و مسکن و شغل و حریم خصوصی افراد شود، مگر در مواردی که قانون تعیین می‌کند اما قانون در تبصره به صراحت بیان می‌کند که اماکنی که بدون تجسس در معرض دید قرار می‌گیرند، مانند مشاعات ساختمان‌ها، هتل‌ها، بیمارستان‌ها و نیز وسایل نقلیه، مشمول حریم خصوصی نیست.
به صراحت قانونی هم تردید می‌کنند
نصرالله پژمانفر نائب رئیس کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی هم درباره این موضوع گفت: قانون تبصره ماده ۵ قانون حمایت از آمران به معروف و ناهیان از منکر در این مورد صراحت دارد که داخل ماشین حریم خصوصی نیست. تعجب میکنم نسبت به کسانیکه درباره این صراحت قانونی هم‌تردید می‌کنند، این افراد آنقدر فضای ذهنی شان نسبت به مسائل بدبین است که شاید در وسط روز تابستان هم‌تردید کنند، آیا نوری وجود دارد یا خیر؟ این مسئله قانون است و قانون هم وقتی از سوی شورای نگهبان تائید می‌شود یعنی مسیر قانونی، شرعی و اسناد بالادستی مانند قانون اساسی را طی کرده است.
بازرسی از خودرو در صورت وقوع جرم نیازی به دستور قضایی ندارد
رضا فرج اللهی رئیس شعبه 32 دیوان عالی کشور نیز با اشاره به برخی اظهار نظرها پیرامون اختلاف در حریم خصوصی بودن یا نبودن داخل خودرو اشخاص اظهار کرد: در تبصره ماده 5 قانون آمران به معروف و ناهیان از منکر به صراحت بیان شده که اماکنی که بدون تجسس در معرض دید قرار می‌گیرند، مانند مشاعات ساختمان‌ها، هتل‌ها، بیمارستان‌ها و نیز وسایل نقلیه، مشمول حریم خصوصی نیستند. از آنجایی که داخل خودرو در منظر مردم است حریم خصوصی محسوب نمی‌شود و در صورتی که اقدامی خلاف عفت عمومی در خودرو یا جرمی اتفاق افتد بازرسی از خودرو نیازی به دستور قضایی ندارد. داخل خودرو حریم خصوصی نیست و مشمول محل‌های عمومی است چراکه در معرض دید عموم است بنابراین چنانچه سرنشینان خودرو بدون حجاب شرعی در خوردو ظاهر شوند جرم، جرم مشهود تلقی می‌شود و ماموران مجاز به اقدام قانونی طبق ظوابط مربوط به جرم مشهود هستد.
یک بام و دو هوا. . .!
میتوان گفت در عصر حاضر معنای حریم خصوصی و عمومی تغییر پیدا کرده است ولی از آن جایی که بازرسی خودرو بدون مجوز قانونی خلاف قانون شهروندی است و با توجه به برخی اظهارات فقها در باره خصوصی بودن حریم درون خودرو و در طرف مقابل عمومی شمردن این فضا توسط مراجع قانونی و قضایی، هنوز هم مشخص نیست آیا فضای داخل خودرو فضای خصوصی محسوب می‌شود یا فضای عمومی و همین موضوع بحث درباره این مسئله را با چالش روبه رو کرده است.
