نوبل ادبیات؛ مرگ تدریجی یک رویا

اولین اخبار در مورد فساد جنسی همسر یکی از اعضای آکادمی سوئد که متولی تعیین برنده جایزه نوبل ادبیات است، نوامبر سال گذشته میلادی (آذر 96) در روزنامه دی ان استکهلم منتشر شد. این روزنامه در گزارشی با استناد به اظهارات 18 زن که شماری از آنان گمنام بودند، ژان کلود آرنو (Jean Cluad Arnault) همسر کاتارینا فراستنسون (Katarina Frostenson) شاعر معاصر سوئدی و عضو آکادمی را به آزار جنسی و دو مورد تجاوز متهم کرد. در این گزارش نام کامل او ذکر نشد اما عنوان «یک فرد نامدار فرهنگی»، پچپچه‌هایی در مورد رفتارهای ناشایست آرنو که سابقه دار بود ایجاد و افکار عمومی را به سرعت متوجه وی کرد.افزون بر این، اخباری در مورد شفاف نبودن ارتباطات مالی باشگاه فرهنگی این زوج در شهر استکهلم و سوء استفاده‌های مالی آنها از منابع آکادمی منتشر شد که بعد از انتقادات فراوان در نهایت سارا دنیوس (Sara Danius) رئیس فعلی آکادمی در ماه مه (اردیبهشت 97) اعلام کرد از وکلای آکادمی خواسته به این اتهامات رسیدگی کنند. به این ترتیب بنیاد نوبل که هزینه‌های برگزاری جایزه را می‌دهد لغو مراسم را در سال جاری خواستار شد.

** نوبل و پنج وارث؛ جایزه ادبیات برای شاهکارترین اثر سال
آلفرد نوبل (1833 تا 1869) شیمی دان، مهندس، مخترع و تاجر سوئدی که برای کشف دینامیت و مالکیت کارخانه اسلحه سازی بوفور سوئد مشهور است؛ کمی قبل از مرگ در 27 نوامبر 1895 سومین و آخرین وصیت نامه خود را نوشت و در آن تمام اموال و منافع حاصل از آن را به اهدای پنج جایزه نوبل در رشته‌های شیمی، فیزیک، زیست شناسی یا پزشکی، ادبیات و صلح اختصاص داد و به طور خاص وصیت کرده جایزه نوبل ادبیات به فردی داده شود که «شاهکارترین اثر را در سال گذشته در بهترین شکل ارائه داده باشد»؛ وی همچنین مسئولیت تعیین برنده هر یک از این جوایز را مشخص و آکادمی سوئد را نهاد مسئول انتخاب فرد برنده و اهدای این جایزه کرده است.با وجود صراحت وصیت نامه نوبل، اولین جایزه در سال 1901 و 5 سال بعد از درگذشت وی اهدا شد. برنده جایزه نوبل ادبیات هر ساله توسط کمیته نوبل انتخاب می‌شود که کمیته ای چهارنفره در آکادمی سوئد است و برای این انتخاب از آرای کارشناسان کمک می گیرند.جایزه نوبل ادبیات از سال 1901 تا 2017 در مجموع به 114 نفر اعطا شده است. این جایزه در سال های 1914، 1918، 1965، 1940، 1941، 1942 و 1943 اهدا نشده که پایگاه اطلاع رسانی نوبل ادبیات دلیل آن را شناخته نشدن اثری با مشخصات مدنظر دانسته است. به‌طور کلی جوایز نوبل طی سال‌های جنگ جهانی اول و دوم کمتر اعطا شده است. در مجموع این نخستین بار پس از سال 1943 میلادی است که جایزه نوبل ادبیات داده نمی شود.

**رسوایی در آکادمی سوئد؛ فساد مالی و چنددستگی
آکادمی سوئد در سال 1786 میلادی توسط شاه گوستاو سوم با الگوگیری از فرهنگستان فرانسه (تاسیس 1635) و به منظور بکارگیری بهترین نویسنده‌ها و شاعران سوئدی، برای حفاظت از زبان سوئدی و تلاش در جهت بالندگی آن و به طور کلی محافظت از زبان، ادبیات و فرهنگ سوئدی تاسیس شد. این مرکز فهرستی از همه لغات سوئدی را در یک فرهنگ لغت ضبط می کند که هنوز و بعد از یک قرن استفاده می‌شوند. 18 عضو آکادمی برای عضویت مادام العمر و توسط یکی دیگر از اعضا انتخاب می شوند؛ در نظام‌نامه احتمال استعفای آنان در نظر گرفته نشده است ولی اعضا می توانند در جلسات شرکت نکنند یا در مقطعی ارتباط خود را با آکادمی قطع کنند. به نوشته روزنامه انگلیسی گاردین آکادمی سوئد نهادی غنی است که دارایی‌هایش به حدود 110 میلیون پوند (بیش از 700 هزار میلیارد تومان) می رسد. درآمد اعضا هرگز شفاف اطلاع رسانی نمی شود؛ اما بر اساس گزارشی تحقیقی بر مبنای مالیات آنها در یک روزنامه سوئدی، عضو فعال آکادمی در یک سال 40 هزار پوند (280 میلیون تومان) درآمد دارد. ریاست آکادمی که یک موقعیت شغلی کامل محسوب می شود نیز بیش از سالی 10 هزار پوند (70 میلیون تومان) درامد دارد.

کاتارینا فراستنسون شاعر معاصر سوئدی و همسر آرنو در سال 1992 و به دلیل رویکرد جدید آکادمی برای به عضویت درآوردن نسل جدیدی از نویسندگان وارد این نهاد فرهنگی شد. وی و آرنو که عکاس و کارآفرین فرهنگی است، باشگاهی فرهنگی به نام «فروم» را در قطب فرهنگی شهر استکهلم اداره می کنند که مرکز برگزاری رویدادهایی مانند شعرخوانی، نشست‌های ادبی و اجرای موسیقی کلاسیک است.بعد از انتشار خبر رسوایی جنسی همسر فراستنسون، سارا دانیوس نیز اعلام کرد که پیش از این قربانی آزار جنسی آرنو شده است و خواست فراستنسون به این دلیل از آکادمی اخراج شود. اما حامیان فراستنسون، دانیوس را به سرپرستی «باند بدکاران در آکادمی متهم کردند که می‌خواهد این شاعر معاصر را تحقیر کند». بعد از این ماجرا هر دو آنها استعفا دادند هر چند در نظامنامه آکادمی استعفای اعضا در نظر گرفته نشده است.ادامه این وضع و سوگیری هر یک از اعضای آکادمی له یا علیه دو طرف ماجرا، موجب شد هشت نفر از 18 عضو آکادمی از شرکت در جلسات و تصمیم گیری‌ها خودداری کنند. در حالیکه بر اساس نظامنامه حضور 12 نفر از اعضا برای انتخاب فرد جدید لازم است و با وجود 10 نفر در آکادمی نه اتخاذ تصمیم های مهم ممکن است و نه پذیرش عضو جدید؛ زیرا اتخاذ تصمیم های بزرگ با اجماع 12 نفر ممکن است.

اما شاید آنچه موجب تعمیق زخم این رسوایی شد، نفوذ فساد در قلب آکادمی سوئد بود: موارد بسیاری از آزار جنسی در آپارتمان های لوکس و هتل‌های متعلق به آکادمی در استکهلم و پاریس روی داده اند. همچنین کارآموزانی که به باشگاه فرهنگی فروم رفت و آمد داشته‌اند از جمله قربانیان این فساد هستند.آرنو و فراستنسون همچنین سال های سال از کمک آکادمی برای سوددهی باشگاه فرهنگی خود بهره برده اند، علاوه براین فراستنسون به اعلام نام نامزدهای جایزه نوبل ادبیات به همسرش متهم است که در نتیجه آن، اسامی به کتابفروشی‌ها، ناشران و بعضی نشریات در پاریس درز می کرده و شرط بندی روی اسامی نیز سودهایی را نصیب آرنو کرده است.با توجه به شرایط به وجود آمده اعضای آکادمی تنها راه خروج از بحران را مشخص شدن نتیجه تحقیقات و احتمالا در پی آن افزوده شدن اعضای جدید به آکادمی دانستند؛ تا شاید آب رفته به جوی بازگردد.

***نوبل و دیگر هیچ
هر ساله جوایز ادبی ملی و بین المللی فراوانی اهدا می شود، اما آیا هیچ یک از این جوایز به دیگری برتری دارند؟ بعضی از این جوایز با اینکه بین المللی هستند محدوده خاصی را دربر می گیرند؛ مانند جایزه من بوکر که هرساله به بهترین رمان جدید انگلیسی زبان اعطا می شود که زبان اصلی آن انگلیسی باشد و در انگلستان منتشر شده باشد. این جایزه که از سال 1969 اعطا می شود به بهترین اثر نوشته شده به زبان انگلیسی و منتشر شده در انگلیس تعلق می گیرد. این جایزه از سال 2005 بخش دیگری به نام من بوکر اینترنشنال را نیز اضافه کرد که تا سال 2015 ادامه داشت و هر دو سال یکبار به نویسندگانی تعلق می گرفت که آثار آنها به زبان انگلیسی ترجمه شده بود. از سال 2016 نیز این جایزه هر سال به نویسنده ای داده می شود که یک اثرش به زبان انگلیسی موجود باشد و جایزه به طور مساوی بین نویسنده و مترجم تقسیم می شود.جایزه پولیتزر نیز از جمله جوایز مطرحی است که در فضای ادبی جهان از آن نام برده می شود، این جایزه نیز بخش‌های مختلفی را دربرمی گیرد که شامل روزنامه ‌نگاری، ادبیات و موسیقی است و از سال 1917 با نظارت دانشگاه کلمبیا به روزنامه‌نگاران و نیز به نویسندگان، شاعران و موسیقی‌‌دانان اهدا می ‌شود. 

جایزه کتاب ملی نیز که از سوی بنیاد کتاب ملی آمریکا اعطا می شود در بخش های مختلفی از جمله ادبیات کودکان، شعر و داستان و آثار روایی مستند بهترین آثار سال گذشته را می شناسد و به آنها جایزه می‌دهد.ضمن اینکه جوایز ملی زیادی نیز وجود دارد که به آثار منتشرشده به زبان آن کشور با هدف تقویت زبان و ادبیات ملی داده می شوند؛ مانند جایزه آکوتاگاوا که هر سال دوبار به بهترین اثر داستانی به زبان ژاپنی اهدا می شود، یا جایزه جلال که هر سال در چند رشته به آثار فارسی زبان اعطا می شود.با وجود فراوانی این جوایز ادبی مختلف، جایزه نوبل احتمالا به دلایلی برجسته‌تر است و بیشتر در خاطر علاقمندان ادبیات باقی می‌ماند.یکی از این دلایل مبلغ جایزه نوبل است که هر چند به دلیل وابسته بودنش به سود ناشی از دارایی‌های نوبل هر سال مبلغ ثابتی نیست اما همچنان قابل توجه است. مبلغ این جایزه در سال 2017 میلادی بیش از یک میلیون دلار بوده است که به طور متوسط و در کشورهای پیشرفته با حقوق 20 سال یک استاد دانشگاه برابری می‌کند. در حالیکه جایزه من بوکر حدود 50 هزار پوند (65 هزار دلار)، جایزه پولیتزر حدود 10 هزار دلار و جایزه کتاب ملی برای فرد برنده 10 هزار دلار و برای هر یک از نامزدهای نهایی یکهزار دلار است. 

خصوصیت دیگر جایزه نوبل ادبیات این است که تنها به یک نویسنده برای بهترین اثر منتشرشده سال گذشته یا در نهایت مجموعه آثار وی تعلق می گیرد، همچنین حتی نگاهی سرسری به دریافت کنندگان جایزه نوبل نشان می دهد این جایزه نویسندگان مطرحی چون آناتول فرانس، آلبرکامو، ساموئل بکت، پابلو نرودا، ارنست همینگوی، گابریل گارسیا مارکز، اکتاویو پاز، تونی موریسون، گونتر گراس، دوریس لسینگ، ماریو بارگاس یوسا و پاتریک مودیانو را به عنوان برنده شناخته است که پیش از دریافت نوبل نیز مورد توجه خوانندگان عادی، حرفه‌ای و حتی منتقدان بوده اند. هر چند نام افرادی چون وینستون چرچیل و باب دیلن نیز در فهرست یکصد و چهارده نفره برندگان نوبل مشاهده می‌شود که موجب تعجب شماری از منتقدان شده اما انتخاب‌های تعجب آفرین در کارنامه آکادمی سوئد زیاد نیست.جایزه نوبل ادبیات در ضمن مختص به نویسندگان با جنسیت خاصی نیست، چنانکه امروزه جوایز مختلفی به نویسندگان زن اختصاص دارد؛ مانند جایزه ادبیات داستانی بیلیز زنان که از سال 1996 به بهترین داستان انگلیسی زبان نوشته یک نویسنده زن تعلق می گیرد. 

با تمام آنچه گفته شد نباید فراموش کرد جایزه نوبل آثاری را بررسی می کند که حتما به زبان انگلیسی ترجمه شده باشند و در بازار کتاب جهانی و محافل ادبی اسمی از آنها شنیده شده باشد تا دست کم به گوش کارشناسان و همکاران آکادمی نوبل خورده باشد. بنابراین اگر اثری هر چقدر هم شاخص و شاهکار به زبانی غیر از انگلیسی نوشته شده باشد توسط این کارشناسان وارد گردونه نمی شود؛ مشکلی که بسیاری نویسندگان غیرانگلیسی زبان از جمله فارسی نویسان در عرصه جهانی با آن روبرو هستند. افزون بر این نمی توان تاثیر سیاست را در انتخاب های آکادمی سوئد نادیده گرفت، برای نمونه عده ای معتقدند انتخاب سوتلانا آلکسیویچ (Svetlana Alexievich)به عنوان برنده جایزه نوبل سال 2015 به عنوان فردی که روایتی مستند از رویدادهای دوره کمونیسم در اتحاد جماهیر شوروی و بلاروس به دست داده انتخابی سیاسی بوده است. همچنین انتخاب باب دیلن (Bob Dylon) خواننده آمریکایی سال 2016 برای سرودن ترانه‌های آثارش تا حد زیادی منتقدان را برآشفت زیرا وی برای بیان جدید شاعرانه در سنت ترانه نویسی آمریکایی برنده این جایزه شد و در مقایسه با برندگان پیشین به نظر می رسد این جایزه جامعه گشادی برای وی باشد.

**نوبل باشد یا نباشد؟
اگر هدف اولیه از اعطای جوایز ادبی را رونق ادبیات، کمک به نویسندگان و دیده و خوانده شدن بیشتر آثار ادبی همچنین توجه به فرهنگ و اهمیت آشنایی با فرهنگ‌های مختلف بدانیم، لغو هر جایزه‌ای موجب دلزدگی دوستداران ادبیات از منتقد و نویسنده گرفته تا خوانندگان عادی و حرفه ای خواهد شد؛ بنابراین لغو جایزه نوبل ادبیات نیز خبر خوشی برای هیچ یک از دوستداران نیست.همچنین بروز اختلافات در آکادمی سوئد به عنوان نهادی فرهنگی و متولی بالندگی زبان و ادبیات سوئد هر چند نشان از بی توجهی به فساد اخلاقی وابستگان یکی از اعضا دارد، نباید مانع از اعطای جایزه نوبل شود که سال‌ها نقش مهمی در خوانده شدن آثار ادبی داشته اند. هر چند بر اساس وصیت نامه نوبل برنده این جایزه باید حتما توسط آکادمی تعیین شود و به دلیل بروز اختلاف نظرهای فعلی جمع آکادمی از هم پاشیده است، عده ای از منتقدان در ادامه کار نوبل ادبیات تشکیک کرده اند و جایزه موازی دیگری در سوئد شکل گرفته است؛ بهتر است امیدوار باشیم جایزه نوبل ادبیات با یا بی آکادمی با وقفه‌ای کوتاه همچنان در مسیر شکوفایی آثار ادبی پیش برود.