مجوزهایی که تاریخ ری را دفن می‌کنند

۲۳ مرداد در تماس مردم محلی شهر ری از به دست آمدن یک سازه و تعدادی آثار سفالی در محدوده‌ی ری قدیم و نزدیکی چشمه‌علی و نزدیک اتوبان شهید کریمی خبر دادند، اتفاقی که گفته می‌شد با مجوز چند سال گذشته شهرداری و بدون استعلام از میراث فرهنگی رخ داده است.رد پیدا شدن این سازه را که گرفتیم، انتهایش به بزرگراه امام علی در شهر ری می‌رسید؛ بزرگراهی که با وجود پیدا شدن آثار و سازه‌های تاریخی مختلف در نهایت باستان‌شناسان، تصمیم گرفتند رویش را آسفالت کنند؛ تا ماشین‌ها به راحتی تردد داشته باشند.اما حالا بحث گودبرداری در محدوده ری باستان است، جایی که لایه‌های سلجوقی و شاید ساسانی به دست آمده در سال‌های گذشته، باستان‌شناسان را حساس‌تر از قبل کرده است.قدیر افروند، مسئول بخش باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان تهران، که بعد از کشف این سازه‌ها و آثار به همراه چند مسئول قضائی و میراثی از محل گودبرداری دیدن می‌کند، به خبرنگار ایسنا می‌گوید: بدون هماهنگی با میراث فرهنگی شهرستان گودبرداری را انجام داده‌اند. با توجه به عمق گودبرداری انجام شده به سازه‌هایی از دوره اسلامی برخورد کردندف در نهایت ادامه فعالیت را با حکم قاضی شهرستان ری، متوقف کردیم و با دادن گزارش به اداره کل، اقدامات اولیه برای کار در این محوطه‌ آغاز شد.

این باستان‌شناس با بیان این‌که برنامه کاوش اضطراری در همان روز تهیه و به پژوهشکده باستان‌شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی پیشنهاد شد، اظهار می‌کند: نتایج این کاوش می‌تواند تکلیف وضعیت این محوطه را مشخص کند، این‌که آن در محدوده سایت باستانی شهر ری است، اهمیت دارد. آن منطقه اسما دژ رشکان است، اما اثر ثبتی آن در مرکز شهر سلجوقی و دیالمه قرارگرفته که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.به گفته‌ی وی، ظاهرا مجوز گودبرداری چند سال پیش صادر شده است و با توجه به این‌که آن گودبرداری  در عرصه‌ی ثبتی انجام شده، باید مجوز تجدید می‌شده است.افروند در ادامه به قرار گرفتن این محوطه از ری باستان در پهنه‌ی حفاظتی تاریخی « G۳۲۱» و پهنه‌ی ضوابط شهری اشاره می‌کند و می‌گوید:‌ در مرحله تائید برای گودبرداری محوطه آن حتما باید با هماهنگی اداره کل میراث فرهنگی استان تهران انجام می‌شد، که این اتفاق رخ نداد.

او با بیان این‌که در بازدیدش از این محوطه به همراه مسئول قضائی به این نکته تاکید کرده است که «ری شرایط خاصی دارد، متاسفانه ما همچنان می‌توانیم با چنین اتفاقاتی مواجه شویم، چون ضوابط حفاظتی ری باستان هنوز تدوین نشده است»، ادامه می‌دهد: چند سال پیش ضوابطی را در این زمینه تدوین کردیم، اما متاسفانه اعتنایی به آن نشد و متوقف ماند. اما اکنون بار دیگر این پیشنهاد را به معاونت میراث فرهنگی استان تهران داده‌ام تا برای طرح موضوع و تدوین این ضوابط کاری انجام شود.این باستان‌شناس تاکید می‌کند: با توجه به این‌که  شهر ری روی لایه‌های باستانی قرار گرفته است، تدوین ابلاغ این ضوابط مهم و ضروری به نظر می‌رسد.مسئول بخش باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی استان تهران از جمله دستورات مسئول نهاد قضائی شهرری را برگزاری یک جلسه توجیهی برای مدیران و عوامل ذیربط شهرداری منطقه ۲۰ تهران به عنوان شهر باستانی ری عنوان می‌کند و می‌افزاید: به گفته‌ی آن مقام مسئول؛«چون در این منطقه به طور دائم با چنین پدیده‌ای مواجه هستیم، برگزاری چنین جلسه‌ای آن‌ها را متوجه ساختار محدوده‌ی شهرری قرار می‌دهد و با این محدوده و تاریخ آن آشنا می‌شوند.

وی تاکید می‌کند: گودبرداری رخ داده درا ین منطقه و به دست آمدن لایه‌های تاریخی، نشان می‌دهد که از یک سو برگزاری این برنامه‌ی توجیهی لازم است و از سوی دیگر تدوین ضوابط، تصویب و ابلاغ آن‌ها نیز چه میزان اهمیت داشته است.افروند در مورد نتایج لایه‌ها و آثار به دست آمده در این بخش از ری باستان می‌گوید: گمانه‌ها و آثارقرون به دست آمده متعلق به قرون اولیه اسلامی است که با ساختار شهر تاریخی ری در آن قرن‌ها در ارتباط است، اما چون سازه‌های به دست آمده بریده شده‌اند، به نظر می‌رسد آن در انتهای ساختار باشد، چون در دیواره‌های به دست آمده نمونه‌ی ان را ندیده‌ایم، بنابراین در عمق سه چهار متری زمین آثار به دست امده و کاوش اضطراری می‌تواند ماهیت آن‌جا را آشکار کرده و ارتباط را با ساختار اصلی شهر - ری- آشکار کند.این باستان‌شناس تاکید می‌کند: ری در دوره‌ها تاریخی مختلف تا قبل از دوره‌یا سلامی بزرگترین شهر تاریخی بوده است، حتی در دوره اسلامی ری با چند شهر مهم مانند نیشابور، شوش و استخر جرجان برابری می‌کرده است، در این شرایط معتقدیم باید تمهیدی شود تا در حفاظت از این محوطه باستانی موفق باشیم.

اوایل سال ۱۳۹۱ بود که کاوش‌های نجات بخشی پروژه اتوبان امام علی(ع) در بخش غربی و شرقی مسیل فاضلاب تهران- ری- ورامین حدفاصل کارخانه سیمان متروکه قدیم شهر ری و بخش شرقی دژ رشکان در شمال و شمال غرب و اتوبان شهید کریمی توسط محمد مرتضایی و علی صدرایی از اعضای هیات علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی، محمد اسماعیلی جلودار استادیار گروه باستان شناسی دانشگاه تهران و محمدرضا نعمتی باستان شناس تهران انجام شدند. این کاوش‌ها در محلی که فعالیت‌های عمرانی شهرداری تهران به منظور ساخت اتوبان امام علی انجام شده بود و منجر به از بین رفتن و هویدا شدن آثار فرهنگی شده بود انجام شدند.از بین رفتن تقریبی تمام آثار پیش از مانع شدن اداره کل میراث فرهنگی، تهران به وسیله ماشین‌های راه سازی و محدودیت کاوش در دیواره‌های کانال ایجاد شده برای بستر سازی اتوبان با هدف مالکیت کشاورزان بر آن، کار کاوش را با دشواری‌هایی روبرو کرد.

بر اساس آن‌چه که باستان‌شناسان در آن زمان اعلام کردند؛ کاوش در ۲۱ ترانشه منجر به به دست آمدن اطلاعات با ارزشی از شهر ری شد که مهمترین دستاورد آن به دست آمدن آثار معماری به صورت مجموعه‌های ساختمانی و نیز تک یافته‌های معماری شامل آثار مرتبط به سیستم نگهداری، انتقال و احتمالا توزیع آب بود که نمونه‌های مشهود آن شامل اتاق‌های استقرار در دو طبقه شامل همکف و زیرزمین، چاه‌های متعدد با کاربری احتمالی دفع فاضلاب کانال های آب رسانی سنگ چین شده با آجر و سنگ و تنبوشه های سفالین شد. همچنین بقایای معماری شامل حوض یا آب انبار با پوشش ساروجی و کف پوش آجری بخشی دیگری از این یافته ها را شامل می‌شد.حتی از دیگر یافته‌های به دست آمده در این کاوش را مجموعه های سفالین می‌دانستند. سفال شاخص منتسب بههزاره اول قبل از میلاد که شامل سفال‌های خاکستری صیقلی براق به شکل ساده و منقوش با نقش افزوده و کنده که به جز دو ترانشه در مابقی ترانشه‌ها به صورت آشفته به هماره سفال‌های اسلامی به دست آمده بودند. سفال‌های منسوب به دوران تاریخی (اشکانی یا ساسانی) بسیار اندک و شامل لبه های شاخص این دوره بود.

بیشترین تعداد سفال‌های به دست آمده از این کاوش مربوط به دوران اسلامی بود که در دو دسته ساده و لعاب دار قابل تقسیم بندی شدند. گونه‌های لعاب دار شاخص شامل سفال ساده تک رنگ (آبی، سفید و سبز بیشترین فراوانی را دارند)، سفال با لعاب پاشیده، سفال با نقاشی روی لعاب و زیر لعاب است. از جمله مهم ترین یافته سفالی به دست آمده می توان به قطعات فقاع در طی بررسی به دست آمد اشاره کرد.با توجه به به دست آمدن سه پایه سفالین در زمان بررسی سطحی و بقایای جوش کوره به نظر این گونه در خود محل تولید می‌شد. از دیگر گونه های سفالین می‌توان به سفال‌های با نقش کنده و قالبی با موتیف های هندسی، گیاهی اشاره کرد. به دست آمدن قطعاتی از گونه سفالین لعاب دار سبز آبی یا فیروزه ای رنگ با نقش مروارید افزوده به صورت دایره های تودرتو که سفال شاخص تجاری منطقه خلیج فارس است، نقش بازرگانی این شهر را نشان می دهد. مطالعه اولیه یافته های سفالینه های منسوب به دوران اسلامی نشان از تعلق آنها به دوران صدر اسلامی، به ویژه قرون  سه تا هفتم قمری را دارد.

علاوه بر قطعات سفالین با فراوانی بالا، تعداد محدودی ظروف سفالی سالم، یافته های فلزین، قطعات شیشه ای و آجری نیز این این محوطه به دست آمد.براساس کاوش‌هایی که در ان محدوده انجام شد، هیچ گونه شواهد استقراری از هزاره اول پیش از میلاد به دست نیامد اما از دوران تاریخی تنها  شواهد سفالین به دست آمد و هیچ گونه شاهد استقراری یا معماری پیدا نشد. اما اطلاعات اصلی به دست آمده مربوط به دوران اسلامی بود که  از صدر اسلام تا قرن هفتم قمری را شامل می‌شد.قرار داشتن بقایای معماری در نزدیکی حصار دوم ری و بیرون حصار اول آن از یک سو و از سوی دیگر فراوانی بالای سیستم های آب رسانی در طی کاوش و بقایای معماری آجری ساده با زیر زمین ها و چاه های دفع فاضلاب و نیز  به دست آمدن سفال‌های فاخر منتسب به شهر ری شامل گونه‌های لعاب دار منقوش و عدم به دست آمدن معابر در زمان کاوش این حدس را که یک مجموعه ساختمانی مستقل در بخش غربی کاوش وجود دارد به ذهن آورد.