تاریخ انتشار : ۱۳۹۹/۰۲/۲۶ ساعت ۱۰:۳۱
کد مطلب : ۲۱۵۲۴۸
پایان‌خشکسالی‌و‌شروع‌ترسالی‌این‌رویا واقعیت دارد
گروه جامعه: سیل‌های خسارت‌بار پارسال و باران‌های شدید امسال بسیاری از کارشناسان و مسئولان را نسبت به پایان روزهای خشکسالی و ورود به دوره ترسالی امیدوار کرده است، اما برخی محققان بر این باور هستند که نباید به اتفاقات دو سال اخیر چندان امیدوار بود.
فروردین سال گذشته و آنچه بارش‌های سیل‌آسایی که تقریبا در سرتاسر ایران بارید، شروع ماجرای امیدواری به تمام شدن دوره ۱۰ ساله خشکسالی در ایران بود و حجم بارندگی‌های چند ماه اخیر بسیاری را نسبت به این رویا امیدوار کرده است، تا جایی که اخیرا افراد مختلفی، با یا بی‌قطعیت بارها این جمله را تکرار کردند؛ «دوره خشکسالی در کشور تمام شده است و وارد ترسالی شده‌ایم.»جهانگیر پرهمت،قائم‌مقام ستاد توسعه آب، خشکسالی، فرسایش و محیط‌زیست معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، در همین رابطه به ایسنا گفته بود: «در این زمینه نمی‌توان به‌طور قطع اظهارنظر کرد ولی روند موجود یک روند ترسالی را نشان می‌دهد و امیدواریم روند ترسالی رخ داده باشد.»حسین اردکانیان از بنیان گذاران هواشناسی در ایران هم از افرادی بود که در مصاحبه‌ای با مهر، ورود به دوره ترسالی را تایید کرد. برخی گزارش‌های منتشر شده در رابطه با حجم بارندگی هم به این ادعاها قوت بخشیده‌اند، برای مثال میانگین بارش‌ها در استان تهران امسال ۳۸۰ میلی متر ثبت شده است که نسبت به متوسط ۵۰ سال گذشته ۷۱ درصد افزایش داشته و این رکوردی جدید است.اما برخی هم معتقدند که آنچه در دو سال اخیر دلیل کافی برای تایید ورود به دوره ترسالی نیست، حسین طبری محقق حوزه‌های هیدرولوژی و تغییراقلیم در دانشگاه کی‌یو لون بلژیگ، در این رابطه می‌گوید: «وقوع دو سال تر متوالی نمی‌تواند لزوما حاکی از ورود به دوره ترسالی باشد. ترسالی و خشکسالی حاصل از نواسانات اقلیمی است. بنابراین، ترسالی های اخیر می تواند دو یا چند سال به طول بکشد و در سال های آتی شاهد خشکسالی مجدد باشیم. این نوسانات بسیار طبیعی است.»حتی او به همراه برخی از همکارانش مطالعه‌ای انجام دادند که نشان می‌دهد با ادامه شرایط کنونی تغییراقلیم، خاورمیانه و ایران احتمالا در آینده با خشکسالی‌های طولانی‌تری روبرو می‌شوند.
در ابتدا توضیح دهید اصلا منظور ما از کلمات خشکسالی و ترسالی چیست؟
اقلیم دارای نواسانات طبیعی نسبت به میانگین درازمدت است، ترسالی به آنومالی مثبت بارندگی نسبت به میانگین درازمدت بارندگی در یک منطقه اطلاق می‌شود. یعنی اگر مجموع بارندگی سالانه در یک منطقه بالاتر از میانگین درازمدت باشد، می‌گوییم آن سال تر است. خشکسالی نقطه مقابل ترسالی است. تداوم ترسالی و خشکسالی برای چندین سال دوره ترسالی و خشکسالی را تشکیل می‌دهند.
تا سال‌های پیش بحث‌ها درباره خشکسالی ایران مطرح بود و همه کارشناس‌ها تقریبا در این باره توافق نظر داشتند، علت این توافق نظر چه بود؟
این توافق نظر مبتنی بر مشاهدات عینی است. ایران در دوران خشکسالی به سر می‌برد و مشاهدات دلیل خوبی برای توافق بود. نزولات جوی در ایران و خاورمیانه در بیش از یک دهه گذشته به استثنای دو سال اخیر به شدت کاهش یافته است. در واقع، خشکسالی اخیر در خاورمیانه بدترین خشکسالی در نه قرن گذشته (۱۱۰۰-۲۰۱۲) بوده است.
حتی ناسا هم در مطالعه ای پیشبینی کرد ایران وارد دوره ۳۰ ساله خشکسالی می شود، مطالعات این چنینی دیگری هم منتشر شد، چقدر این حرف‌ها صحت دارد؟
این اظهار نظرها علمی نیستند. پیشبینی خشکسالی چند دهه‌ای توسط ناسا صحت نداشت و برخی کارشناسان و اساتید دانشگاه در این مورد هشدار دادند. بر اساس دانش موجود، هیچ پدیده اقلیمی در چند دهه آینده قابل پیشبینی نیست. با نظر گرفتن خطاهای مکرر پیش‌بینی‌های هواشناسی حتی برای چند روز آتی، می‌توان به بی‌پایه بودن این اظهار نظرها برای خشکسالی یا ترسالی های چند دهه آینده پی برد. پیشنمایی کاهش یا افزایش تدریجی بارندگی یا دما در یک دوره درازمدت، مثلا برای چند دهه آینده، تحت یک سری سناریوی خاص امکانپذیر است که مقوله‌ای کاملا متفاوت است.
حالا در دو سال اخیر باران‌هایی آمده که بسیاری می گویند، برخلاف پیش‌بینی‌هاست و آن را دلیلی برای ورود به دوره ترسالی می‌دانند. واقعا وارد دوره ترسالی شده‌ایم؟
اصلا پیش‌بینی‌ای وجود نداشته که حالا خلافش ثابت شود. نه می‌توانستیم طول دوره خشکسالی را پیشبینی کنیم و نه می‌توانیم طول ترسالی کنونی را پیشبینی کنیم. برای مطالعاتی اقلیمی داده‌های بلندمدت مورد نیاز است. وقوع دو سال تر متوالی نمی‌تواند لزوما حاکی از ورود به دوره ترسالی باشد. ترسالی و خشکسالی حاصل از نواسانات اقلیمی است. بنابراین، ترسالی‌های اخیر می‌تواند دو یا چند سال به طول بکشد و در سال های آتی شاهد خشکسالی مجدد باشیم. این نوسانات بسیار طبیعی است.
پس اصلا چه زمانی می توانیم بگوییم کشوری وارد دوره ترسالی شده است؟
برای قضاوت در این مورد ما به داده‌های دراز مدت اقلیمی نیاز داریم. ترسالی و خشکسالی‌ها همواره به صورت نوسانی رفتار می‌کنند و وقتی این ترسالی و خشکسالی‌ها مثلا برای چندین سال تداوم می‌یابند نظیر خشکسالی ۱۰ ساله کشور از سال ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۷ می توان از دوره خشکسالی یا ترسالی صحبت کرد.
این تصور کاملا غلطی است که پس از یک دوره ده ساله خشکسالی در کشور باید حتما یک دوره ده ساله ترسالی را داشته باشیم، زیرا نواسانات اقلیمی تحت تاثیر عوامل محتلف بوده و دارای دوره منظم نیست. کسی نمی‌داند وضعیت چند سال آینده چگونه است. چند سال که بگذرد می‌توانیم بفهیم دوره ترسالی داشته‌ایم یا خیر.
سناریوهای اقلیمی درباره آینده بارندگی ها در ایران چه پیشنمایی می‌کنند؟
مطالعات پیشنمایی که اخیرا توسط تیم تحقیقاتی ما بر روی اثرات تغییرات اقلیمی آینده (پایان قرن بیست و یکم میلادی) بر طول دوره خشکسالی، تعداد روزهای بارانی و مقدار بارندگی سالانه به عنوان شاخص های آب قابل دسترس در خاورمیانه انجام شده است و در نشریه‌های "نامه‌های تحقیقاتی محیط زیستی" و "گزارش‌های علمی نیچر" منتشر شده است، نشان می‌دهد که خاورمیانه احتمالا در آینده با دوره‌های خشکسالی طولانی‌تری مواجه می‌شود و این افزایش در بخش‌هایی از ایران، ترکیه و مصر چشمگیر (بیش از ۴۰ درصد) است. به علاوه، تحت سناریوهای تغییراقلیم بارندگی سالانه در شمال و غرب خارومیانه کاهش می‌یابد. میزان کاهش بارندگی سالانه در سواحل شرقی دریای مدیترانه به بیش از ۲۰ درصد می‌رسد. این کاهش بارندگی را می‌توان به کاهش تعداد روزهای بارانی به خصوص در فصول تابستان و پاییز مرتبط دانست. تحت سناریوها و بر اساس مدل‌های موجود، احتمالا تعداد روزهای بارانی تقریباً در تمامی گستره خاورمیانه کاهش می‌باید و اگر انتشار گازهای گلخانه‌ای با روند کنونی تا پایان قرن ۲۱ ادامه یابد، تعداد روزهای بارانی حدود ۱۰ روز در سال در ایران و تا ۳۰ روز در سال در غرب ترکیه کاهش می‌یابد.
اما چقدر این سناریوها قابل اطمینان هستند؟
برای پیشنمایی‌ها از مدل‌های گردش عمومی جو استفاده می‌شود که مدل‌های ریاضی مبتنی بر قوانین فیزیک هستند. این مدل‌ها توسط چندین مرکز مدلسازی اقلیمی در نقاط مختلف دنیا ارائه می‌شوند و بر پایه سناریوهایی محتمل در دهه‌های آتی که حاوی اطلاعاتی نظیر وضعیت اقتصادی- اجتماعی و میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای در اتمسفر کره‌زمین هستند، اقدام به پیشنمایی اقلیمی می‌کنند.به دلایل مختلف نظیر تغییرات نامشخص آینده، درک ناکامل تئوریک ما از سیستم اقلیم نظیر بازخوردهای اقلیمی و همچنین عدم توانایی مدل‌های گردش عمومی جو در شبیه‌سازی فرآیندهای ریزمقیاس، پیشنمایی مدل‌های مختلف برای برخی متغیرها بخصوص در بعضی مناطق از هماهنگی لازم برخودار نبوده و عدم قطعیت بسیار بالایی در نتایج وجود دارد. متاسفانه، نتایج تحقیقات علمی اخیر نشان می‌دهد که خاورمیانه یکی از مناطقی است که به دلیل طبیعت بارندگی در منطقه و شبکه بارانسنجی پراکنده دارای بیشترین عدم قطعیت در پیشنمایی بارندگی است.
پس اگر این سناریوها صحت داشته باشند، می‌توانیم ادعا کنیم سیل‌هایمان هم کمتر می‌شود؟
این تصور غلط برای مردم و برخی رسانه‌ها پیش می‌آید که سیل فقط در دوره ترسالی رخ می‌دهد. فراموش نکنیم که در دهه‌ای که ایران گرفتار خشکسالی بود هم ما شاهد سیلاب‌های مخرب بوده‌ایم. سیلاب‌ها به دلیل تخریب لایه سطحی خاک در دوره خشکسالی و کاهش نفوذپذیری و نهایتا افزایش رواناب، پس از یک دوره خشکسالی مخرب‌تر هستند. همچنین پس از یک دوره خشکسالی افراد اقدام به تجاوز به حریم و بستر رودخانه‌ها و پایین دست سدها کرده و قدرت تخریب بالقوه سیلاب را افزایش می‌دهند. بنابراین، چه ایران در یک دوره ترسالی یا خشکسالی باشد، امکان وقوع سیلاب در آینده وجود خواهد داشت و برای این پدید باید از آمادگی لازم برخوردار باشیم.علاوه بر تغییرات میزان بارش، تغییر الگوی بارش نیز از اهمیت زیادی برخوردار است. تغییرات اقلیم می‌تواند موجب کاهش روزهای بارانی ولی افزایش بارندگی های حدی شود که می‌تواند تبعاتی برای سیستم مدیریت آب و کشاورزی داشته باشد. مثلا ممکن است بارندگی هایی با شدت بسیار زیاد ببارد که حتی رکورد بزند، ولی کشور بطورکلی در وضعیت خشکسالی باشد.
در ابتدا توضیح دهید اصلا منظور ما از کلمات خشکسالی و ترسالی چیست؟
اقلیم دارای نواسانات طبیعی نسبت به میانگین درازمدت است، ترسالی به آنومالی مثبت بارندگی نسبت به میانگین درازمدت بارندگی در یک منطقه اطلاق می‌شود. یعنی اگر مجموع بارندگی سالانه در یک منطقه بالاتر از میانگین درازمدت باشد، می‌گوییم آن سال تر است. خشکسالی نقطه مقابل ترسالی است. تداوم ترسالی و خشکسالی برای چندین سال دوره ترسالی و خشکسالی را تشکیل می‌دهند.
تا سال‌های پیش بحث‌ها درباره خشکسالی ایران مطرح بود و همه کارشناس‌ها تقریبا در این باره توافق نظر داشتند، علت این توافق نظر چه بود؟
این توافق نظر مبتنی بر مشاهدات عینی است. ایران در دوران خشکسالی به سر می‌برد و مشاهدات دلیل خوبی برای توافق بود. نزولات جوی در ایران و خاورمیانه در بیش از یک دهه گذشته به استثنای دو سال اخیر به شدت کاهش یافته است. در واقع، خشکسالی اخیر در خاورمیانه بدترین خشکسالی در نه قرن گذشته (۱۱۰۰-۲۰۱۲) بوده است.
حتی ناسا هم در مطالعه ای پیشبینی کرد ایران وارد دوره ۳۰ ساله خشکسالی می شود، مطالعات این چنینی دیگری هم منتشر شد، چقدر این حرف‌ها صحت دارد؟
این اظهار نظرها علمی نیستند. پیشبینی خشکسالی چند دهه‌ای توسط ناسا صحت نداشت و برخی کارشناسان و اساتید دانشگاه در این مورد هشدار دادند. بر اساس دانش موجود، هیچ پدیده اقلیمی در چند دهه آینده قابل پیشبینی نیست. با نظر گرفتن خطاهای مکرر پیش‌بینی‌های هواشناسی حتی برای چند روز آتی، می‌توان به بی‌پایه بودن این اظهار نظرها برای خشکسالی یا ترسالی های چند دهه آینده پی برد. پیشنمایی کاهش یا افزایش تدریجی بارندگی یا دما در یک دوره درازمدت، مثلا برای چند دهه آینده، تحت یک سری سناریوی خاص امکانپذیر است که مقوله‌ای کاملا متفاوت است.
حالا در دو سال اخیر باران‌هایی آمده که بسیاری می گویند، برخلاف پیش‌بینی‌هاست و آن را دلیلی برای ورود به دوره ترسالی می‌دانند. واقعا وارد دوره ترسالی شده‌ایم؟
اصلا پیش‌بینی‌ای وجود نداشته که حالا خلافش ثابت شود. نه می‌توانستیم طول دوره خشکسالی را پیشبینی کنیم و نه می‌توانیم طول ترسالی کنونی را پیشبینی کنیم. برای مطالعاتی اقلیمی داده‌های بلندمدت مورد نیاز است. وقوع دو سال تر متوالی نمی‌تواند لزوما حاکی از ورود به دوره ترسالی باشد. ترسالی و خشکسالی حاصل از نواسانات اقلیمی است. بنابراین، ترسالی‌های اخیر می‌تواند دو یا چند سال به طول بکشد و در سال های آتی شاهد خشکسالی مجدد باشیم. این نوسانات بسیار طبیعی است.
پس اصلا چه زمانی می توانیم بگوییم کشوری وارد دوره ترسالی شده است؟
برای قضاوت در این مورد ما به داده‌های دراز مدت اقلیمی نیاز داریم. ترسالی و خشکسالی‌ها همواره به صورت نوسانی رفتار می‌کنند و وقتی این ترسالی و خشکسالی‌ها مثلا برای چندین سال تداوم می‌یابند نظیر خشکسالی ۱۰ ساله کشور از سال ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۷ می توان از دوره خشکسالی یا ترسالی صحبت کرد.
این تصور کاملا غلطی است که پس از یک دوره ده ساله خشکسالی در کشور باید حتما یک دوره ده ساله ترسالی را داشته باشیم، زیرا نواسانات اقلیمی تحت تاثیر عوامل محتلف بوده و دارای دوره منظم نیست. کسی نمی‌داند وضعیت چند سال آینده چگونه است. چند سال که بگذرد می‌توانیم بفهیم دوره ترسالی داشته‌ایم یا خیر.
سناریوهای اقلیمی درباره آینده بارندگی ها در ایران چه پیشنمایی می‌کنند؟
مطالعات پیشنمایی که اخیرا توسط تیم تحقیقاتی ما بر روی اثرات تغییرات اقلیمی آینده (پایان قرن بیست و یکم میلادی) بر طول دوره خشکسالی، تعداد روزهای بارانی و مقدار بارندگی سالانه به عنوان شاخص های آب قابل دسترس در خاورمیانه انجام شده است و در نشریه‌های "نامه‌های تحقیقاتی محیط زیستی" و "گزارش‌های علمی نیچر" منتشر شده است، نشان می‌دهد که خاورمیانه احتمالا در آینده با دوره‌های خشکسالی طولانی‌تری مواجه می‌شود و این افزایش در بخش‌هایی از ایران، ترکیه و مصر چشمگیر (بیش از ۴۰ درصد) است. به علاوه، تحت سناریوهای تغییراقلیم بارندگی سالانه در شمال و غرب خارومیانه کاهش می‌یابد. میزان کاهش بارندگی سالانه در سواحل شرقی دریای مدیترانه به بیش از ۲۰ درصد می‌رسد. این کاهش بارندگی را می‌توان به کاهش تعداد روزهای بارانی به خصوص در فصول تابستان و پاییز مرتبط دانست. تحت سناریوها و بر اساس مدل‌های موجود، احتمالا تعداد روزهای بارانی تقریباً در تمامی گستره خاورمیانه کاهش می‌باید و اگر انتشار گازهای گلخانه‌ای با روند کنونی تا پایان قرن ۲۱ ادامه یابد، تعداد روزهای بارانی حدود ۱۰ روز در سال در ایران و تا ۳۰ روز در سال در غرب ترکیه کاهش می‌یابد.
اما چقدر این سناریوها قابل اطمینان هستند؟
برای پیشنمایی‌ها از مدل‌های گردش عمومی جو استفاده می‌شود که مدل‌های ریاضی مبتنی بر قوانین فیزیک هستند. این مدل‌ها توسط چندین مرکز مدلسازی اقلیمی در نقاط مختلف دنیا ارائه می‌شوند و بر پایه سناریوهایی محتمل در دهه‌های آتی که حاوی اطلاعاتی نظیر وضعیت اقتصادی- اجتماعی و میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای در اتمسفر کره‌زمین هستند، اقدام به پیشنمایی اقلیمی می‌کنند.به دلایل مختلف نظیر تغییرات نامشخص آینده، درک ناکامل تئوریک ما از سیستم اقلیم نظیر بازخوردهای اقلیمی و همچنین عدم توانایی مدل‌های گردش عمومی جو در شبیه‌سازی فرآیندهای ریزمقیاس، پیشنمایی مدل‌های مختلف برای برخی متغیرها بخصوص در بعضی مناطق از هماهنگی لازم برخودار نبوده و عدم قطعیت بسیار بالایی در نتایج وجود دارد. متاسفانه، نتایج تحقیقات علمی اخیر نشان می‌دهد که خاورمیانه یکی از مناطقی است که به دلیل طبیعت بارندگی در منطقه و شبکه بارانسنجی پراکنده دارای بیشترین عدم قطعیت در پیشنمایی بارندگی است.
پس اگر این سناریوها صحت داشته باشند، می‌توانیم ادعا کنیم سیل‌هایمان هم کمتر می‌شود؟
این تصور غلط برای مردم و برخی رسانه‌ها پیش می‌آید که سیل فقط در دوره ترسالی رخ می‌دهد. فراموش نکنیم که در دهه‌ای که ایران گرفتار خشکسالی بود هم ما شاهد سیلاب‌های مخرب بوده‌ایم. سیلاب‌ها به دلیل تخریب لایه سطحی خاک در دوره خشکسالی و کاهش نفوذپذیری و نهایتا افزایش رواناب، پس از یک دوره خشکسالی مخرب‌تر هستند. همچنین پس از یک دوره خشکسالی افراد اقدام به تجاوز به حریم و بستر رودخانه‌ها و پایین دست سدها کرده و قدرت تخریب بالقوه سیلاب را افزایش می‌دهند. بنابراین، چه ایران در یک دوره ترسالی یا خشکسالی باشد، امکان وقوع سیلاب در آینده وجود خواهد داشت و برای این پدید باید از آمادگی لازم برخوردار باشیم.علاوه بر تغییرات میزان بارش، تغییر الگوی بارش نیز از اهمیت زیادی برخوردار است. تغییرات اقلیم می‌تواند موجب کاهش روزهای بارانی ولی افزایش بارندگی های حدی شود که می‌تواند تبعاتی برای سیستم مدیریت آب و کشاورزی داشته باشد. مثلا ممکن است بارندگی هایی با شدت بسیار زیاد ببارد که حتی رکورد بزند، ولی کشور بطورکلی در وضعیت خشکسالی باشد.
