جمعه سیاه کوهستان چگونه رقم خورد؟

***نخستین هشدارها 5 روز پیش از حادثه مخابره شدند
تنها یک بررسی اجمالی نشان می‌دهد که در هفته پیش از حادثه هشدارهای موسوم به (نارنجی) از سوی سازمان هواشناسی اعلام شده بود. مدیر کل پیش بینی و هشدار سازمان هواشناسی می‌گوید این هشدار در بردارنده اعلام وضعیت خطرناک جوی حاصل از برف و کولاک و مه گرفتگی است: «نخستین هشدار همکاران ما در سازمان هواشناسی روز دوشنبه اول دی ماه اعلام شد. در این هشدار به روشنی اعلام شد که طی روزهای پنج شنبه و به ویژه جمعه 4 و 5 دی ماه در برخی مناطق کشور از جمله شمال تهران بازش برف، کولاک و مه‌آلودگی خواهیم داشت.»خطرناک بودن صعود به ارتفاعات شمالی تهران نیز هشداری بود که روز چهارشنبه به طور مجدد از سوی همکاران صادق ضیاییان در سازمان هواشناسی اعلام شد: «در هشدار شماره 66 روز چهارشنبه 3 دی نیز دوباره بر این موضوع تاکید شد و هشدار دادیم که صعود به ارتفاعات در چنین شرایط جوی بسیار خطرناک خواهد بود.» ضیاییان می‌گوید متاسفانه مردم توجهی به این هشدارها نداشتند و در روزهای آخر هفته گذشته شاهد ازدحام زیادی در ارتفاعات شمالی تهران بودیم. 

مدیرکل پیش‌بینی و هشدار سازمان هواشناسی در پاسخ به این سوال که چرا از دستگاه‌های اجرایی برای ایجاد محدودیت تردد در این دامنه‌ها کمک گرفته نشده به موضوع مهمی اشاره می‌کند: «عرصه ارتفاعات شمالی تهران بسیار گسترده است. در هفته گذشته هم شاهد این بودیم که مردم با وجود اعلام هشدارهای جدی از بیشتر نقاط اقدام به کوهنوردی و حتا صعود کرده بودند. در چنین شرایطی باید به این نکته توجه داشته باشیم که آیا دستگاه های نظارتی ما امکان ایجاد این محدودیت در همه این نقاط را دارند یا خیر. پیش‌بینی وضعیت جوی کوهستان از مواردی است که به تازگی به گزارش‌های ما اضافه شده است، اما توجه داشته باشید وضعیت جوی کوه‌ها در دو روز انتهایی هفته گذشته به قدری نامساعد بود و حفظ جان کوهنوردان برای ما به اندازه‌ای اهمیت داشت که ما در چند نوبت این هشدار را جزو اخبار اصلی خود قرار دادیم و روی آن تاکید چند باره داشتیم.»
 

مهرداد شهلایی - فاتح اورست
***وقتی حرفه‌ای‌ها هم غافلگیر شدند
بیش از 20 سال از حرفه‌ای شدن مهرداد شهلایی در رشته پر از چالش کوهنوردی می‌گذرد. خصلت‌های شیفتگی کوهستان در او هم ریشه دوانده است و باعث شده با وجود بیماری ام اس رویای خود را محقق کند و نام خود را در فهرست صعود کنندگان به قله مرتفع اورست قرار دهد. شهلایی می‌گوید با تعداد زیادی از کسانی که در آن جمعه سیاه در ارتفاعات به سر می‌بردند همکلام شده و روایت‌های متعددی از آن ها درباره تغییر ناگهانی وضعیت جوی شنیده است. او معتقد است به ضرورت نیازمند سایت مستقل اعلام وضعیت جوی کوهستان هستیم: «تمام کسانی که در روز حادثه در ارتفاعات بودند از تغییر ناگهانی وضعیت جوی غافلگیر شدند. بیشتر آن‌ها گفتند سرعت باد و نوع وزش آن به قدری شدید بوده است که آن ها فرصت خارج کردن تجهیزات خود از کوله پشتی‌شان را هم پیدا نکرده‌اند.اینجا پی می‌بریم که یکی از دلایل بروز حادثه را می‌توان در نبود اطلاع‌رسانی جوی مستقل از آب و هوای کوهستان دانست.»

شهلایی در اورست
شهلایی با بیان این که ما در ایران منبع اطلاع رسانی هواشناسی کوهستان نداریم ادامه می‌دهد: «سازمان هواشناسی ما مرجع اطلاع رسانی آب و هوای کوهستان نیست و اگر سایت فارسی هم باشد که در این زمینه فعال باشد این اطلاعات را از لینک سایت‌های خارجی استخراج می‌کند. باید به این نکته توجه داشته باشیم که عموما این اطلاعات درباره منطقه ما به طور کلی بیان می‌شود و از جزییات شرایط جوی در آن‌ها خبری نیست.در حوادث روز جمعه شدت باد پیش بینی نشده بود و همین امر باعث غافلگیری کوهنوردان شده است.»

***رد ادعای اطلاع‌رسانی دقیق هواشناسی
کوهنوردان حرفه‌ای رابطه‌ای مداوم با سایت‌های بررسی وضعیت جوی کوهستان دارند. بسیاری از آن‌ها از طریق گروه‌ها و باشگاه‌هایی که در آن عضویت دارند پیش از برنامه صعود به طور مداوم و در چند نوبت شرایط جوی منطقه انتخاب شده برای کوهنوردی را بررسی می‌کنند. مسئول کمیته روابط عمومی باشگاه کوهنوردان تهران اما ادعای هواشناسی برای اطلاع‌رسانی چند جانبه را رد می‌کند و اعتقاد دارد با وجود شرایط جوی خطرناک در مهم جلوه دادن این خبر برای عموم مردم سهل‌انگاری شده است: «خیلی واضح بود که جمعه هوای چندان مناسبی برای کوهنوردی نداریم. متولیان سازمان هواشناسی می‌گویند در این زمینه اطلاعیه دادیم و اطلاع‌رسانی کردیم و نامه‌هایی ارسال شده که از صعود کوهنوردان به مناطق کوهستانی پیشگیری شود اما اصلا چنین چیزی نبود. شاید در یکی دو کانال کوه‌نوردی هواشناسی ویژه کوهستان هشدارهایی درباره خطرناک بودن هوا داده بود اما اطلاعیه رسمی در این زمینه منتشر نشد.»قادری به محتاط بودن اعضای باشگاه‌های کوهنوردی و متولیان و مربیان این نوع گروه‌های حرفه‌ای اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: «ما از اعضای یک باشگاه کوهنوردی هستیم. وقتی  می‌خواهیم در یک برنامه شرکت کنیم تمام جوانب امر سنجیده می‌شود. بیشتر اعضا حتما اخبار مربوط به هواشناسی کوهستان را بررسی می‌کنند. اطلاع رسانی باید دقیق‌تر و هشدارهای هوای بد کوهستان باید به طور رسمی و جامع‌تری اطلاع‌رسانی می‌شد.»

***هواشناسی وقوع باد جهشی را پیش بینی کرده بود
شهرت محمد حسین نجاریان به فتح قله 8 هزار و متری اورست گره خورده است. جامعه کوهنوردی او را به عنوان هیمالیانوردی حرفه‌ای می‌شناسد و اعضای باشگاه‌های کهنه‌کار کوهنوردی برای تجربیات و چالش‌هایی که او در این مسیر از سر گذرانده احترام زیادی قائل است. نجاریان درباره عملکرد سازمان هواشناسی نظر درباره هشدار وضعیت جوی خطرناک نظر متفاوت‌تری دارد: «هوای روز جمعه هوای کوهنوردی نبود. سایت‌های هواشناسی متعددی دمای هوای روز حادثه را گزارش کردند. در این اخبار وضعیت پیش بینی هوا نزدیک به هم اعلام شده است. از این میان دو ایستگاه به صورت دقیق‌تر اعلام وضعیت جوی را گزارش کرده بودند. در این خبرها وضعیت جوی «باد جهشی» انعکاس پیدا کرده است.بادی که ناگهانی شروع می‌شود و همه چیز را از سر راه خود بر می‌دارد.»نجاریان می‌گوید در صبح روز حادثه مردم هوای خوبی برای کوه‌پیمایی را تجربه کرده‌اند اما ناگهان همه چیز دستخوش تغییرات ناگواری شده و جمعه‌ای سیاه برای کوهنوردان حرفه‌ای و جمعیتی که در ارتفاعات به قصد تفریح آخر هفته گرد هم آمده بودند رقم خورده است: «آن روز صبح هوا خوبی در جریان بوده است. مردم گرم کوهپیمایی شده و آرام آرام ارتفاع و بالاتر رفته‌اند. در این مسیر بدن‌ها دچار تعریق شده‌اند. به ارتفاع که رسیده‌اند ناگهان وزش باد جهشی آغاز شده است. سرعت باد و برودت هوا و تغییر دمای هوای ناگهانی ناشی از وزش باد شدید باعث شده عرق کوهنوردان و کسانی که در این ارتفاع بودند یخ بزند. اصطلاح علمی این اتفاق فریزین فاگ است. همین وضعیت باعث یخ زدگی و به خطر افتادن جان عده زیادی از همشهریان‌مان شده است. همواره از بهمن به عنوان یکی از سهمگینترین مخاطرات کوهستان‌ها یاد شده است. توده‌ای عظیم از برف با تناژ بسیار بالا که قادر است همه چیز را در عرض ثانیه‌هایی کوتاه در خود ببلعد و مدفون کند. نجات از بهمن حکم معجزه را دارد و بدترین ویژگی آن غیرقابل پیش‌بینی بودنش است. نجاریان می‌گوید وقوع بهمن در دارآباد بی‌سابقه بوده است: «در روز جمعه 3 اتفاق در ارتفاعات باعث صدمه دیدن و فوت تعدادی از کوهنوردان و مردم عادی شده است. تعداد بیشتر این کشته شدگان نیز از افراد نابلد راه و چاه کوهستان بوده‌اند.در کوهستان وقوع بهمن قابل پیش‌بینی دقیق نیست اما حضور انسانی و جمعیت در ایجاد و شکل‌گیری آن می‌تواند موثر باشد.در واقعه وقوع بهمن دار آباد اتفاق‌های عجیبی دست به دست هم داده‌اند. تا به حال سابقه وقوع بهمن در این نقطه از ارتفاعات را نداشتیم. در این حادثه اتفاقی غیر قابل پیش بینی باعث به خطر افتادن جان مردم شده است اما در دو حادثه دیگر شاهد خطای مربی و البته بی‌توجهی به هشدارهای هوای بد نیز بوده‌ایم.»

***رییس فدراسیون کوهنوردی: شرایط روز جمعه استثنائی بود
در روز جمعه سیاه کوهنوردان تعداد زیادی از مردم عادی در ارتفاعات تهران حضور داشتند. در کنار این جمعیت،کوهنوردان حرفه‌ای هم دچار حادثه شده و جان شان را از دست دادند. در چنین شرایطی می‌توان دلیل اصلی این تلفات را بی‌توجهی به وضعیت جوی دانست. چرا که شواهد نشان می‌دهد در وضعیت باد جهشی و برودت ناگهانی هوا حتی کوهنوردان حرفه‌ای که سابقه صعود به کوه‌های بالای 5 هزار متر را نیز داشته‌اند در آن شرایط نتوانسته‌اند تجهیزات خود را از کوله‌پشتی خود خارج کنند. رییس فدراسیون کوهنوردی می‌گوید با شیوع بیماری کرونا و تعطیلی دائمی بسیاری از مراکز تفریحی استقبال شهروندان از کوهپیمایی در ارتفاعات تهران در هفته‌های پیش از حادثه نیز بیشتر شده بود: «در مصاحبه‌های متعددی به این موضوع اشاره کردیم، آنچه رصد ما نشان می‌دهد این است که با تعطیلی پایدار مراکز تفریحی مردم در روزهای آخر هفته بیشتر به ارتفاعات تهران می‌آیند. این استقبال و افزایش جمعیت در حالی بود که تعداد اندک ایستگاه‌های بازرسی و نظارتی که از قبل وجود داشتند نیز به حالت تعطیل درآمده بودند. سازمان هواشناسی اعلام کرده که در چند نوبت نسبت به خرابی وضعیت جوی هشدار داده است. اما چیزی که روشن است این بوده که در بین این جمعیت آسیب‌دیده کوهنوردان حرفه‌ای نیز حضور داشته‌اند و این خیلی بعید به نظر می‌رسد که این عزیزان نسبت به هشدارها بی تفاوت باشند.»رضا زارعی رییس فدراسیون کوهنوردی با بیان این که در سایت فدراسیون اقدام به انعکاس اخبار ستاد پیشگیری از حوادث کوهستان می‌شود، ادامه می‌دهد: «از ما به طور مکرر این سوال را می‌پرسند که اگر شهروندان عادی نسبت به هشدارهای هواشناسی بی‌تفاوت هستند چرا در مسیرهای متعدد که مبادی ورودی به ارتفاعات تهران هستند دستگاه‌های نظارتی را فعال نمی‌کنیم. ببنید نظارت بر این مسیرها نیازمند همت و همکاری چند دستگاه و ستاد است. هر کدام از مناطق گردشگری شمال تهران مانند توچال، آهار و کلکچال دارای چند مسیر دسترسی هستند و اگر بخواهیم واحدهای نظارتی را در این مسیرها فعال کنیم نیازمند تعبیه امکانات آن هستیم.»زارعی می‌گوید با وجود وقوع چنین حوادثی فعال‌تر شدن کار ستاد اطلاع‌رسانی و پیشگیری حوادث کوهستان ضروری به نظر می‌رسد: «شرایط جوی روز جمعه استثنائی بوده است. ما شاهد وقوع حوادثی نظیر باد جهشی و بهمن بوده‌ایم. ایجاد این حوادث گاهی از پیش‌بینی ها نیز پیشی می‌گیرد. یعنی اگر بی‌توجهی به هشدارها و رعایت نکردن نکات ایمنی در کوهستان ادامه‌دار باشد ممکن است دوباره شاهد این اتفاق‌های ناگوار باشیم چرا که تازه در ابتدای زمستان به سر می‌بریم. حتما نیاز داریم که به طور مستقل منبع استانداردی برای پیش‌بینی و پیشگیری از حوادث کوهستان داشته باشیم. ستاد فعلی برای نخستین بار در اواسط دهه 80 آغاز به کار کرد. شهرداری تهران و ستاد مدیریت بحران نیز همکاری مداومی با آن داشتند و اعتبار مشخصی هم برای آن تعبیه شده بود.در حال حاضر این حمایت‌ها از این ستاد برداشته شده است.این در حالی است که در سال‌های گذشته و به ویژه بعد از شیوع کرونا تعداد کوه‌پیماهای ما افزایش پیدا کرده و این عزیزان نیازمند خدمات منسجم و ویژه‌تری هستند. از مسئولان می‌خواهیم تا نگاه ویژه‌تری به این ستاد داشته باشند و با حمایت‌های خود باعث ایجاد ایمنی بیشتر در ارتفاعات شمالی تهران شوند.»