جزییات یک کشف مهم باستان شناسی درکرمانشاه

دکتر سجاد علی بیگی سرپرست گروه باستان شناسی و عضو هیئت علمی دانشگاه رازی که این روزها در تپه قباق کوزران مشغول انجام کاوش های باستان شناسی است، درخصوص کشف اخیر ردپای شاهان آشوری در این منطقه از کرمانشاه توضیح داد: قباق تپه مکانی است که بر اساس یافته های باستان شناختی حداقل از هزاره سوم پیش از میلاد مورد سکونت قرار گرفته و تا به امروز هم به حیات خود ادامه داده است.

وی اضافه کرد: البته قباق تپه از دهه‌های قبل هم شناخته شده بود، بطوریکه در سال 1937 میلادی "سر اورل اشتاین" باستان شناس انگلیسی از این محوطه و چند محوطۀ باستانی دیگر این محدوده همچون چیا گنوژ، چیا نرگس، تپه خیبر و از جمله قباق تپه نام برده و به اهمیت آنها اشاره کرده است. چندماه بعد در همان سال 1937 هم "اریخ اشمیت" باستان شناس آمریکایی ضمن عکس برداری هوایی از برخی از محوطه های شمال ماهیدشت و کوزران برخی از تپه های مهم منطقه از جمله قباق تپه را روی نقشه مسیر پرواز خود نشانه گذاری کرده و در کتاب معروف خود "پرواز بر فراز شهرهای باستانی ایران"  به اهمیت محوطه های این منطقه اشاره نموده و ابراز امیدواری کرده که روزی باستان شناسان کاوش های باستان شناسی در برخی از آنها را به انجام برسانند.

سرانجام در سال 1347 سه نفر از باستان شناسان ایرانی، آقایان علی اکبر سرافراز، دکتر محمدرحیم صراف و احسان یغمایی که بررسی هایی را در استان کرمانشاه انجام می دادند بررسی هایی را هم در منطقه کوزران و ماهیدشت به انجام رساندند و در گزارش خود اعلام می کنند که قباق تپه از دورۀ روستانشینی تا دوره ساسانی سکونتگاه بوده است. این هیئت یک سال بعد ترتیبی داد که محوطه با شماره 865 در فهرست آثار ملی کشور ثبت شد.عضو هیات علمی گروه باستان شناسی دانشگاه رازی کرمانشاه افزود: سال 1377 دکتر عباس مترجم عضو  کنونی هیئت علمی دانشگاه بوعلی همدان بررسی های مجددی را از دشت کوزران انجام داد و ضمن بررسی قباق تپه از این محوطه به عنوان استقرار مهمی مربوط به دورۀ اشکانی یاد نموده است. 

وی اضافه کرد: البته پیش از آن هم در سال 1371 بطور اتفاقی در حاشیۀ محوطه ظرف کوچکی حاوی 141 سکه مربوط به دوره هخامنشی و سلوکی با قدمت 2400 تا 2300 سال کشف شد که بلافاصله این مجموعه توسط نیروی انتظامی ضبط و تحویل ادارۀ میراث فرهنگی استان کرمانشاه شد. علی بیگی از یک ماجرای اتفاقی که باعث شد پایش برای کاوش به قباق تپه باز شود گفت و افزود: سال 1398 که در تپه خیبر شهرستان روانسر مشغول انجام کاوش های باستان شناسی بودم اطلاع یافتم که قطعه سنگ حجاری شده ای در روستا تپه قباق منطقه کوزران وجود دارد که پس از مدت کوتاهی برای بازدید آن رفتم و مشخص شد با یک "قاب سنگی پاشنه در" حجاری شده مربوط به دوره آشور نو یعنی حدود قرن هشتم قبل از میلاد رو برو هستیم. در واقع این یافته نشان می داد که احتمالاً ساختمانی به سبک دوره آشور نو که شاید محل فرمانداری یکی از مراکز ایالتی دوره  آشور نو در منطقۀ زاگرس مرکزی بوده، در این محل برپا شده است. این یافته می توانست سرنخ های بسیار  مهمی در رابطه با پاسخگویی به برخی از پرسش های قدیمی در اختیار باستان شناسان قرار دهد، از این رو  بلافاصله با اطلاع به اداره کل میراث فرهنگی استان این قطعه سنگ حجاری شده مهم به اداره میراث فرهنگی انتقال پیدا کرد.

وی تاکید کرد: برای رسیدن به اطلاعات دقیق تر، گمانه زنی در این محوطه با کسب مجوزهای لازم از پژوهشکده باستان شناسی و پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری در دستور کار قرار گرفت. از این رو با هدف به دست آوردن شناخت نسبی نسبت به محوطه و انجام لایه نگاری در محوطه، کاوش های کوچک مقیاس در محوطه با بودجه دانشگاه رازی و صندوق حمایت از پژوهشگران کشور انجام شد.

سرپرست گروه کاوش باستان شناسی در تپه قباق کرمانشاه با بیان اینکه کاوش ها را در دو بخش از تپه انجام داده اند، عنوان کرد: در بخش دامنۀ جنوبی تپه ترانشه ای به ابعاد سه در سه متر ایجاد کردیم و طی کاوش به بقایای سطوح خشت فرش شده رسیدیم که با حصیر فرش شده بود. در واقع بقایای استقرار در این بخش نشان می دهد که قدمت این بخش به حدود 1700 تا 1800 سال پیش از میلاد یعنی هم زمان با دوره کاسی ها بر می گردد. با توجه به ارتفاع تپه و رسوبات دشت قطعا در صورت ادامۀ کاوش ها در لایه های عمیق تر، می توان انتظار کشف لایه های بسیار قدیمی تر را در این محوطه داشت.

وی افزود: در گمانه ای که بر روی تپه ایجاد کردیم علاوه بر کشف پی دیوار سنگی، چاله های ذخیره گندم  و تنورهای پخت نان و همچنین قطعه سنگی را کشف کردیم که نشان می دهد که بخشی از یک سنگ یادمان مربوط به دوره سارگُن دوم شاه آشور است. در واقع شاهان سلسله آشور در شمال عراق امروزی و در منطقه موصول یک امپراطوری بزرگ را تشکیل داده بودند که تا مصر و قبرس را به زیر سیطرۀ خود برده بود. آشوریان که قلمرو خود را در منطقۀ غرب آسیا گسترش داده بودند و از جنوب تا خلیج فارس، از شرق تا تهران و کاشان و از شمال تا ترکیه لشکرکشی می کردند، به یاد پیروزی های خود یادمان هایی را برپا می کردند. سنگ یادمانی را هم که در قباق تپه کشف کرده ایم تنها بخش کوچکی از آن به دست ما رسیده، چرا که به نظر می رسد این سنگ یادمان هم به سرنوشتی مشابه سنگ یادمان های دوره خود مبتلا شده و در زمان مادها آن را با پتک خُرد کرده اند.

علی بیگی در تشریح جزئیات بیشتری از این سنگ یادمان برجای مانده از شاه سارگن آشوری گفت: این سنگ یادمان حاوی کتیبه ای 23 سطری به خط میخی و زبان آشوری است که ترجمه آن توسط متخصصین انجام شده است. البته به فاصله چند روز قطعۀ دیگری از یک سنگ یادمان کشف شد که ممکن است مربوط به سنگ یادمان دومی باشد. طبق بررسی ها این سنگ یادمان(ها) مربوط به حدود 716 پیش از میلاد یعنی بیش از 2700 سال پیش است.

وی افزود: شاه آشور در ششمین لشکر کشی خود به این منطقه پس از تصرف آن دستور داده تا سنگ یادمانی برای وی برپا کنند و بنظر می رسد که این محل را مرکز یکی از ایالت های آشوری قرار داده است. در واقع به نظر می رسد پاشنه در حجاری شده مکشوفه از این تپه حاکی از وجود ساختمانی اداری، سیاسی و نظامی در این محل بوده که پس از فتح آشوریان و تصرف این مکان ایجاد شده است. گمان می کنیم حکمرانی آشوری ها در این منطقه از حداقل از  737 پیش از میلاد تا 612 پیش از میلاد یعنی حدود 125 سال همچنان ادامه داشته و با به قدرت رسیدن مادها که اولین سلسله فرا منطقه ای ایرانی هستند، به پایان رسیده است. در واقع پس از فتح شهر آشور و سرزمین نینوا مردم غرب آسیا در سراسر مناطقی که توسط آشور فتح و در آنها سنگ یادمان هایی نصب شده بود، یادمان ها را پایین کشده و آنها را با پتک خُرد کرده اند. این وضعیت نه تنها در ایران بلکه در تمامی نواحی که از زیر یوغ آشورها بودند، روی داده است.


علی بیگی در پاسخ به پرسشی در خصوص چرایی اهمیت این منطقه برای شاهان آشور هم گفت: ما می دانیم در قرن هشتم پیش از میلاد اتفاقات مهمی در منطقه زاگرس مرکزی و به ویژه کرمانشاه رخ داده است. بویژه اینکه این منطقه در امتداد راه تجاری موسوم به "جاده خراسان بزرگ" قرار دارد و از طرفی این منطقه از دیرباز یکی از مراکز اصلی پرورش اسب بوده که ارتش آشور برای لشکرکشی های مداوم خود به شمال و جنوب و شرق و غرب به آنها نیاز داشت. با توجه به یافته های باستان شناختی ظاهراً قباق تپه در آن روزگاران یکی از استقرارهای مهمی بوده که احتمالاً در مقابل لشکر قدرتمند آشور مقاومت می کرده، اما سرانجام در سال 716 پیش از میلاد توسط آشوریان فتح شده است.وی در پایان گفت: با توجه به یافته های کنونی و وضعیت محوطه، به نظر می رسد ادامه کاوش باستان شناسی در این محوطه باستانی می تواند اطلاعات مفیدی در اختیار قرار دهد.