زنان سینماگر، راوی خشونت‌ جنسی در سینما

گروه فرهنگی: جنبش مقابله با آزارگری جنسی موسوم به جنبش می‌تو (من هم) که افراد و به‌ویژه زنان را تشویق می‌کند که قفل سکوت در برابر آزار جنسی را بشکنند چندسالیست که مرز‌های ایران را نیز پشت سر گذاشته است، به نحوی که امروز زنان ایرانی از اقشار گوناگون نسبت به آزار‌های جنسی و جنسیتی از هر نوع آن واکنش نشان داده و نسبت به این نوع آزار‌ها دست به افشاگری می‌زنند و تاکنون هم روایات متعددی از آزارهای جنسی افرادی که اتفاقا اسم و شهرتی هم در این‌ سال‌ها بهم زده‌اند می‌شنویم جنبشی که البته در میان مردان عدالت‌طلب نیز احترام و جایگاهی خاص داشته و مورد حمایت قرار گرفته است.

حالا، اما موضوع اعتراض و مبارزه با آزار‌های جنسی که پیش‌تر توسط زنان کمتر شناخته شده مطرح می‌شد ابعادی منسجم‌تر و ساختارمندتر یافته تا جایی که زنان سینماگر ایران در بیانیه‌ای نسبت به رواج خشونت و آزار جنسی در سینمای ایران دست به اعتراض زدند.

ماجرای بیانیه زنان سینماگر از کجا آغاز شد؟
ماجرا از روایت آزار‌های جنسی یکی از بازیگران مرد مطرح سینما و تلویزیون نسبت به زنان دست اندرکار سینما آغاز شد. طی دوماه اخیر زنان مختلفی در یکی از پیج‌های اینستاگرامی موسم به می‌تو رفتار‌های خشن و آزار‌های جنسی وارده برخود از سوی این بازیگر را روایت کردند مدتی بعد ودر روزهای ابتدایی سال جدید نیز سمیه میرشمسی دستیار کارگردان  در رشته توییتی به افشاگری درباره‌ی درخواست جنسی یک بازیگر مطرح سینما در پشت صحنه‌ی یک فیلم گفت. روایاتی که درنهایت باعث شد زنان سینماگر ایران مهر سکوت را شکسته و در بیانیه‌ای ضمن اذعان بر وجود این نوع رفتار‌ها در سینمای ایران خواستار برخورد نهاد‌های رسمی مربوطه با این موضوع شوند.

در بخشی از این بیانیه که امضای چهره‌های مطرحی همچون نیکی کریمی، هدیه تهرانی، پوران درخشنده، ترانه علیدوستی، ویشکا آسایش و... را دارد، آمده است: «ما زنان دست اندرکار سینما اینجا کنار هم جمع شده ایم تا به مدد این همبستگی اعلام کنیم؛ هرگونه خشونت، آزار و باج گیری جنسی در محیط کار از نظر ما محکوم است و برای توقف آن خواستار عواقب قانونی جدی برای متخلفین هستیم. همچنین این نابرابری جنسیتی موجود در سینمای ایران و نبود نظارتی که عرصه را برای زیاده خواهی و دست درازی افراد در جایگاه قدرت گشوده است را محکوم می‌کنیم.»

چند روز بعد از انتشار این بیانیه رضا کیانیان نسبت به آن واکنش نشان داده و گفت: «آزار و اذیت زنان فقط محدود به جامعه سینمایی نیست بلکه به عنوان گوشه‌ای از جامعه ماست.»او همچنین در بخشی از صحبت‌هایش تاکید کرده بود: «زن مدرن یک موجود ضعیف نیست می‌تواند خودش از موجودیتش و کارش دفاع کند. از این پس هم خود اوست که باید به دنبال حقوق دیگرش باشد. باید بتواند و می‌تواند. این بیانیه زن را بیشتر ضعیف و کمتر قدرتمند نشان داده؛ که باید تصحیح شود؛ و نکته مهم، باید تصریح کند که اکثریت مردان در سینما از این دسته نیستند و همچنین اکثریت زنان در سینما.»

خانه سینما، اما در این مدت نه تنها به روایات منتشر شده بی‌تفاوت بود و در این مدت واکنشی نسبت به این داستان‌ها نداشت که دو روزی طول کشید تا نسبت به بیانیه زنان سینماگر واکنش دهد، اما در نهایت در واکنش به اظهارات زنان عنوان کرد: خانه سینما به عنوان جامعه اصناف سینمای ایران هرگونه خشونت احتمالی به ویژه خشونت جنسی در شیوه‌های گوناگون آن در فرآیند فعالیت‌های هنری – فرهنگی را محکوم می‌کند و شورای صیانت به استناد وظایف و اختیارات خود مندرج در اساسنامه خانه سینما، مسئولیت رسیدگی به هرگونه رفتاری مغایر با شئون فرهنگی و اخلاق حرفه ای اهالی سینما را بر عهده دارد.

خانه سینما همچنین اعلام آمادگی کرد که با رعایت اصول اخلاقی و قید محرمانگی به کلیه گزارش‌ها و شکوائیه‌های مطروحه رسیدگی کند و مشورت‌های حقوقی لازم را نیز به مراجعه کنندگان ارایه و در صورت لزوم، ارجاع موضوع به محاکم قضایی را نیز پیگیری کند.اما نکته جالب در خصوص این بیانیه رسمی و اصولا تمام افشاگری‌هایی که درباره آزارگران جنسی می‌شود سکوت نهاد‌های متولی احقاق حقوق مردم است. نهاد‌ها و تریبون‌هایی که حفظ حرمت زنان را بهانه‌ای کرده‌اند برای عدم تجویز ورود آنان به ورزشگاه‌ها، برخورد‌های قهری با نحوه پوشش زنان و تهدید و ترغیب آنان و انداختن گناه خشکسالی و بیابانی شدن کشور بر سر رفتار و انتخاب‌های زنان همگی در برابر این موضوع سکوت کردند. سکوتی که البته با توجه به تاریخ مقصر پنداری زنان قربانی خشونت جنسی درباره آزاری که تحمل کرده‌اند چندان تعجب‌آور هم نیست.

در این بین تنها کاظم غریب‌آبادی، معاون امور بین‌الملل قوه قضائیه و دبیر ستاد حقوق بشر بود که در واکنش به اظهارات زنان سینماگر عنوان کرد: «عرصه هنر، از آنجا که جزئی مهم از فرهنگ است، باید به دور از هرگونه آسیب باشد. از زنان باید به‌دلیل اینکه بیشتر در معرض آسیب پذیری قرار دارند، در عرصه هنر و به ویژه سینما حمایت و محافظت شود.»

به هر روی جنبش برابری‌خواهی زنان در ایران و جنبش می‌تو در جهان به راه خود می‌رود تا علاوه بر بازپس‌گیری حقوق گرفته شده زنان، همه تابو‌هایی که آنان را به سکوت دربرابر خشونت و آزار وا می‌دارد بشکند و آزارگران را در برابر این حقیقت قرار دهد که دیگر نمی‌توانند از زیربار مسئولیت اعمال خشونت‌بار خود شانه خالی کرده و به راحتی از مهلکه‌ای که ایجاد می‌کنند، بگریزند. با این حال این جنبش تا رسیدن به مطلوب خود به‌ویژه در کشور‌های کمتر توسعه‌یافته مانند ایران راهی بسیار طولانی در پیش دارد، راهی که با وجود موانع و دست‌انداز‌های بسیار بالاخره به مقصد می‌رسد.

پروین پناهی نویسنده، منتقد و پژوهشگر حوزه زنان در اینباره  می‌گوید: حرکتی که شروع شده بسیار مثبت است. فکر می‌کنم وقتی چنین جنبش‌هایی آغاز می‌شوند و مواردی را اعلام می‌کنند همین حرکت اعلامی هم تاثیرگذار است. این جنبش‌های می‌تواند تلنگری باشد برای مردانی که قصد سوءاستفاده از زنان را در محیط کار دارند حالا در هر صنفی از نویسنده و سینماگر گرفته تا یک منشی ساده که برخی کارفرمایان گمان می‌کنند برای داشتن شغل باید تن به خواسته جنسی آن‌ها بدهد.

وی با اشاره به اینکه براساس برخی از آمار‌های مطروحه درصدی از زنان شاغل در مشاغل خود پیشنهادات جنسی دریافت می‌کنند و عدم پذیرش نیز مصادف با از دست دادن شغلشان است، ادامه می‌دهد: چنین اتفاقاتی دو نتیجه دارد، یکی آنکه برخی از زنان برای پیشگیری از دریافت چنین پیشنهاداتی وارد بازار کار نمی‌شوند و ترجیح می‌دهند که به جای ورود به اجتماع، خانه‌دار باشند که این سویه زنان را سرخورده، ناآگاه و منزوی می‌کند. این سویه غالبا در کشور‌های جهان سوم وجود دارد.

تاثیر پیشنهادات جنسی در محیط کار بر روان زنان شاغل
این فعال حوزه زنان عنوان می‌کند: نتیجه دیگر این نوع برخورد‌ها مربوط به زنانی است که وارد اجتماع می‌شوند و تصمیم می‌گیرند که کار کنند. درواقع پیشنهادات جنسی در محیط کار مربوط به زنانیست که یک بار مقابل سد‌های جامعه سنتی قدعلم کرده و وارد بازار کار شده‌اند. این زنان علاوه بر تمام مشکلاتی که یک زن شاغل در اجتماع دارد باید این موارد را نیز تحمل و تجربه کرده و به این پیشنهادات نه بگویند.

وی با تاکید بر اینکه این موارد خشونت‌هایی هستند که بر اعصاب و روان زنان شاغل تاثیر منفی می‌گذارند، اظهار می‌کند: در این بین یکی از موارد بسیار نگران‌کننده مربوط به مردانی است که پیشنهادات یا رشوه خواهی‌های جنسی را مطرح می‌کنند و جواب رد هم می‌شوند به این معنا که این افراد بعد از شنیدن جواب رد به دنبال زندگی خود رفته و حتی ممکن است به سراغ طعمه بعدی بروند و فکر می‌کنند پیشنهادی داده و جواب منفی گرفته‌اند، اما متوجه آثار سوء رفتار خود بر روح و روان زنانی که هر روز ناچارند به این نوع پیشنهادات جواب منفی داده و با این نگاه مبارزه کنند نیستند.

این نویسنده خاطرنشان می‌کند: درواقع زنانی که مدام در معرض این نوع پیشنهادات و مبارزه با آن‌ها هستند کمی خشن‌تر و خسته‌تر از سایر افراد شاغل هستند به دلیل اینکه مداوم تحت فشار‌های روحی هستند و مدام برای نه گفتن، از دست دادن یک فرصت شغلی به دلیل رد کردن یک پیشنهاد جنسی گستاخانه و... باید فشار زیادی را تحمل کنند، حتی برخی از زنان دچار کابوس می‌شوند.وی می‌گوید: بسیاری از زنان سرپرست و نان‌آور خانواده هستند و انقدر شرایط‌شان سخت است که گاهی برخلاف میل باطنی خود چاره‌ای جز پذیرش این پیشنهادات ندارند و به این خاطر بعد‌ها دچار مشکلات بزرگتری می‌شوند.

این فعال حوزه زنان درباره تفکر حاکم بر جامعه و برخی و نهاد‌های متولی مبنی بر مقصر انگاری زنان قربانی آزار‌های جنسی در شکل‌گیری بزه علیه خود، و تاثیر جنبش می‌تو بر کمرنگ شدن این موضوع، تصریح می‌کند: البته که این اقدامات بی‌تاثیر نیست، اما هنوز راه طولانی تا مقصد داریم و باید تعداد فعالان این حوزه بیشتر شود.

چرا برخی از زنان در برابر آزار جنسی سکوت می‌کنند؟
وی اضافه می‌کند: ترانه علیدوستی بعد از انتشار بیانیه ابراز تعجب کرده بود از زنانی که به این جنبش نمی‌پیوندند و همکاری نمی‌کنند. من نیز چنین مساله‌ای را تجربه کرده‌ام. مدتی پیش در عرصه نویسندگان چنین اتفاقی افتاده بود و چنین روایاتی درباره یکی از مردان مطرح شده بود، اما افرادی که می‌دانستیم تحت آزار قرار گرفته‌اند حاضر نبودند که درباره این موضوع صحبت کنند. حتی به یکی از زنانی که می‌شناسم گفتم چرا اجازه می‌دهی فلان آقا دست تو را بگیرد وقتی که نمی‌خواهی و او گفت بین ما اینگونه جا انداخته‌اند که این آقا لمسی است و عادت دارد با هر کس که صحبت می‌کند دست او را بگیرد یا با او شوخی کند.

پناهی معتقد است تا وقتی که زنان به خود توجه نکرده و دلشان برای خودشان نتپد اتفاق بزرگی شکل نمی‌گیرد و باید در این زمینه زنان و مردان در کنار هم تلاش کنند که چنین اتفاقاتی رخ ندهد. متاسفانه در ناخودآگاهی زنان شرقی چیزیست مثل حفظ آبرو یا حیا که علت آن را باید آموزش‌هایی به طول تاریخ دانست که به زنان گفته ساکت باش، این سکوت خواسته شده، باعث شده که ناخودآگاه دسته‌جمعی تمام زنان تحت تاثیر قرار بگیرد.
وی ادامه می‌دهد: زنی که برای یک قرارداد کاری با یک فرد معروف در یک خانه قرار می‌گیرد اگر مورد هرگونه پیشنهاد یا آزار جنسی قرار بگیرد اولین فکری که می‌کند آن است که اگر من فریاد بزنم همسایه‌ها فکر می‌کنند که این زن هوچی کیست؟ چرا فریاد می‌زند و اگر خودش نمی‌خواست و منظوری نداشت وارد خانه نمی‌شد. هربار که زنی گرفتار چنین خشونت‌هایی می‌شود با سخنانی مانند کرم از خود درخت است، اگر دختر خوبی بود از خانه خارج نمی‌شد، اگر آدم درستی بود با کسی در خانه قرار نمی‌گذاشت و... از سوی عوام مردم مواجه می‌شود. سخنانی که زنان را تشویق به پرده نشینی می‌کند.

این پژوهشگر حوزه زنان می‌گوید: هنوز هم بسیاری از زنانی که در چنین شرایطی قرار می‌گیرند حتی در لحظه تجاوز به آبرو فکر می‌کنند، به اینکه چطور می‌توانند به خانواده ماجرای تجاوز را بگویند در شرایطی که پدر به او می‌گوید اگر دختر خوبی بودی سرکار نمی‌رفتی. پس ترس‌هایی که در ناخودآگاه زنان خاورمیانه وجود دارد، کلیشه‌های جنسیتی که در باور مردم این خطه جا خوش کرده‌اند باعث شده که زنان مورد تجاوز یا در معرض پیشنهادات جنسی قرار می‌گیرند به دلیل حفظ آبرو و حرمت‌ها و به دلیل ترس‌هایی که دارند از بازگو کردن آن خودداری کنند سکوتی که اتفاقا بر میزان این آسیب‌ها اضافه می‌کند.

پناهی درباره واکنش خانه سینما به بیانیه زنان سینماگر و همچنین واکنش رضا کیانیان نسبت به این بیانیه می‌گوید: در تمام دنیا افراد سعی می‌کنند روابط و دوستی‌های خود را حفظ کنند. من توقع ندارم که افراد روابط دوستانه و قدیمی خود را خراب کند، اما توقع دارم فرد آسیب‌دیده در این زمینه افشاگری کرده و موضوع را نزد نهاد‌های مربوطه مطرح کند. مسلما همه در ابتدا سعی می‌کنند طرف دوستان خود را بگیرند. توانایی بسیار بزرگی می‌خواهد که فردی در کنار افراد آسیب دیده قرار گرفته و از آن‌ها حمایت کند.

زنانی که برای شهرت تن به هر خواسته‌ای می‌دهند پاشنه آشیل جنبش زنان
وی تصریح می‌کند: این نوع اتفاقات تنها طی یک سیر تدریجی کمرنگ می‌شوند و به نظر من این سیر تاکنون نیز پیشرفت خوبی داشته است به این دلیل که تا چند سال پیش حتی وقتی زن مورد توجه کشته می‌شد می‌گفتند خود آن دختر نباید خود را در موقعیتی قرار می‌داد که این خشونت‌ها بر او اعمال شود، اما امروز به نظرم شرایط بهتر شده و مردم واقع‌بینانه‌تر از قبل عمل می‌کنند که این به دلیل تاثیر رسانه‌هاست.

این نویسنده با تاکید براینکه این نوع خشونت‌ها در جامعه نویسندگان نیز مشاهده می‌شود عنوان می‌کند: این نکته بسیار مهم است که زنان مراقب باشند برای پذیرفته شدن و شهرت تن به خواسته‌های نادرست ندهند. متاسفانه شخصا شاهد بودم خانم جوانی برای انتشار یک قصه کوتاه در یک مجله متوسط‌ و نه چندان مطرح حاضر بود با مردی پر سن و سال وارد رابطه شود. در واقع این گروه از زنان باید متوجه باشند کاری که ما زنان می‌توانیم در جامعه نابرابر انجام دهیم آن است که دو برابر مردان تلاش کنیم، اما تن به هر خواسته‌ای ندهیم. همانگونه که هر روز زنان برای رسیدن به مطالبات خود چند برابر مردان تلاش می‌کنند و اقتدار و شرافت خود را به حراج نمی‌گذارند.