گرد و غبار؛قاتلی که صدای پایش شنیده نمی‌شود

گروه جامعه:با هجوم دوباره ذرات گرد و غبار و دفن شدن شهر تهران در آلودگی، بار دیگر هوای پایتخت وضعیت بسیار ناسالم را تجربه کرد و شاخص کیفیت هوای تهران از عدد ۲۰۰ گذشت. ۱۸ اردیبهشت ۱۴۰۱ توده گرد و غباری که سوغات شبه جزیره عربستان بود سایه خود را بر بیشتر شهرهای ایران به‌ویژه در نیمه غربی کشور انداخت و ذرات گرد و غبار تا پایتخت نیز رسیدند و حتی پهنه‌های سبز شمال نیز از شر آن‌ها در امان نماندند؛ ذراتی که بر اساس شاخص آلودگی هوا با عنوان ذرات معلق کمتر از ۱۰ میکرون شناخته می شوند.

تقریبا یک ماه قبل و در روز ۱۹ فروردین ماه نیز همین اتفاق رخ داده بود.  این تاریخ شاید روزی باورنکردنی برای هوای تهران بود و حتی عدد ۵۰۰ نیز روی برخی نمایشگرهای آلودگی هوای تهران ثبت شد.شاید برجسته ترین نکته‌ای که در مقایسه کیفیت هوای فروردین ماه سال جدید و سال گذشته به چشم می‌خورد، ثبت شرایط خطرناک آلودگی هوا در روز ۲۰ بهار ۱۴۰۱ باشد. میانگین شاخص آلودگی هوا در این روز به عدد باورنکردنی ۳۳۲ رسید و در برخی از نقاط پایتخت نیز هوا آلوده‌تر بود. افزایش تصاعدی غلظت آلاینده‌ها در این روز به علت ورود توده گرد و غبار خارجی به مرزهای ایران اتفاق افتاد و سبب شد تا آسمان تهران برای مدتی شفافیت خود را از دست بدهد و ریه‌های مردم نیز بیش از پیش میزبان ذره‌های گرد و غبار شوند.

اما مردم تهران و افرادی که وضعیت کیفیت هوا را کم و بیش دنبال می‌کنند، می‌دانند که پیش از مطرح شدن نام آلاینده ذرات معلق کمتر از ۱۰ میکرون، ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون بودند که به آسمان پایتخت حکومت می‌کردند. این آلاینده که در فصول سرد سال ظاهر می‌شود منشا شیمیایی دارد و از نظر کارشناسان ریسک تنفس آن کمی بیشتر از آلاینده‌هایی مانند گرد و غبار است که منشا خاکی دارند.

ذرات معلق کوچکتر از ۱۰ میکرون درشت‌ترند و نسبت به ذرات معلق کوچکتر از ۲.۵ میکرون کمتر وارد بخش‌های تحتانی سیستم تنفسی می‌شوند و به‌طور جزیی خطر کمتری دارند ولی در غلظت‌های بالا و در قیاس با حد مجاز می‌توانند مشکلات بهداشتی و زیست محیطی زیادی را در پی داشته باشد.علی رغم اینکه ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون می‌توانند نسبت به گرد و غبار برای سلامتی انسان مضرتر باشند، این ذرات هیچگاه نتوانسته‌اند شرایطی نظیر آلاینده ذرات معلق کمتر از ۱۰ میکرون در تهران ایجاد کنند. شاخص آلاینده ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون از شروع دهه ۹۰ شمسی حتی به تعداد انگشت‌های یک دست نیز از عدد ۲۰۰ تجاوز نکرده و هوای تهران در ساعات خاصی در رنگ بنفش به خود گرفته است این در حالیست که سال ۱۴۰۱ تا کنون دو روز بنفش را در برخی ساعات تجربه کرده است.

با اینکه فصول سرد همواره همراه با بارش نسبی نزولات جوی هستند و با خیس کردن گلوی تالاب‌ها اجازه برخاستن ذرات گرد و غبار را به آن‌ها نمی‌دهند، ورود چنین توده‌هایی که اغلب منشا خارجی دارند این تلنگر را به ما می‌زند که اگر گرد و غبار بهاره و تابستانه با ذرات معلق سیاه فصول سرد همراه شوند، از اندازه کوچک خود تاثیر بسیار بزرگتری دارند. ورود متناوب ذرات گرد و غبار به کشور و شهر تهران باید زنگ خطر را برای تقویت دیپلماسی زیست‌محیطی و کنترل گرد و غبار در منطقه را به صدا درآورد.

وقتی تالاب‌ها پر آب نمی‌شوند، ریزگرد ایجاد می‌شود. در واقع منشا ریزگرد در عراق فقط تالاب هورالعظیم نیست. حدود ۳۵ تالاب دیگر در دو کشور عراق و سوریه وجود دارند که خشک شده‌اند و آن‌ها تاثیر بیشتری روی ایجاد ریزگرد دارند. کانون‌های خارجی ایجاد ریزگرد عمدتا در عراق، سوریه و ترکیه قرار دارند و ایجاد آن‌ها ناشی از خشک شدن تالاب‌ها و عدم جریان روان آب دجله و فرات به سمت کشورهای عراق و سوریه بوده است.  

اصل قورباغه‌ای می‌گوید که تغییرات بزرگ زمانی قابل چشم پوشی هستند که به تدریج اتفاق بیفتند. شاید اگر چند دهه پیش راجع به چالش‌های زیست محیطی فعلی کشور سخن می‌گفتیم، کسی باور نمی‌کرد و بروز چنین اتفاقاتی به منزله یک فاجعه ملی تلقی می‌شد. قورباغه محیط زیست ایران اما، اندک اندک در آب جوشان مشکلاتش می‌پزد و مشکلاتی مانند ریزگرد، آلودگی هوا، خشکسالی و هزار و یک چالش دیگر اندک اندک نفس محیط زیست ایران را تنگ و تنگ‌تر می‌کند. اگر هشدارهای کوتاه فعلی به گوش ما نرسند، روزی می‌رسد که دیگر صدای ضربان قلب محیط زیست کشور شنیده نخواهد شد.