آواره شدن ۴۱ هزار ایرانی در یک سال!

گروه اقتصادی: این روزها در بحث مهاجرت توجهات بیشتر به مهاجرت خارجی جلب شده. در همین حال اما مهاجرت اقلیمی و داخلی نیز شکل و شمایل جدیدی به خود گرفته است. تا جایی که در سال ۲۰۲۱ در ایران حدود ۴۱ هزار نفر به دلیل بلایای طبیعی آواره شده‌اند.روزگاری صحبت از مهاجرت از روستا به شهر بود. بعدها جابه‌جایی شهر به شهر و از شهر به شهرک‌های حاشیه‌ای به میان آمد. این مسیری است که بسیاری از مهاجران داخلی رفته‌اند. حالا اما مقاصد مهاجرتی در داخل کشور چندان ظرفیت پذیرش مهاجران جدید را ندارد. برخی مهاجرت معکوس را در پیش گرفته‌اند؛ یعنی از شهرها به روستاها می‌روند.

وضعیت اقلیمی ایران از جمله عواملی است که محرک مهاجرت‌های داخلی است. بحران‌هایی مثل خشکسالی، گرد و غبار، فرونشست زمین و… موجب شده است که برخی خانه و کاشانه خود را رها کنند و راهی شهرها یا روستاهای دیگر شوند.بحران‌هایی که اشتغال، امنیت غذایی و… را نشانه می‌گیرد. در حال حاضر ایران بیش از ۸۴ میلیون نفر جمعیت دارد و باید فکری به حال زیست این جمعیت کرد. در غیر این صورت برخی مجبور به مهاجرت اقلیمی می‌شوند و به دنبال آن موازنه جمعیتی بهم می‌خورد. البته که اگر فکری به حال این جابه‌جایی‌ها نشود یک سوی کشور جمعیت سرریز می‌شود و سوی دیگر خالی از جمعیت.

برجسته شدن مهاجرت اقلیمی در ایران
در حال حاضر ایران با خشکسالی شدید مواجه است تا جایی که گفته می‌شود بدترین خشکسالی در ۵۰ سال گذشته را دارد. در بسیاری از شهرها در سال جاری آبی، بارندگی‌ها بسیار کمتر از حد نرمال بوده است. از سوی دیگر ذخایر برخی سدها هم جوابگوی نیاز مردم نیست.از سوی دیگر، گرد و غبار نیز نفس برخی از شهرها را بند آورده است. تا جایی که در هفته‌های اخیر ۲۲ استان با پدیده گرد و غبار مواجه بودند. فرونشست زمین نیز از جمله بحران‌هایی است که در اثر افت سطح آب زیرزمینی رخ می‌دهد و حالا ایران رتبه چهار فرونشست زمین را در میان کشورهای دیگر دارد. به عبارتی هر کدام از این موارد خود یک دلیل بسیار بزرگ برای مهاجرت‌های داخلی است.

اما وضعیت مهاجرت داخلی در ایران چگونه است؟
رقیه صمدی، پژوهشگر رصدخانه مهاجرت ایران  می‌گوید: «مهاجرت روستایی- شهری نمود بارزی از مهاجرت‌های اقلیمی در کشور است. هر ساله بسیاری از کشاورزان و ساکنان مناطق روستایی، در نتیجه خشکسالی و لم یزرع شدن زمین‌های زراعی‌ خود به مناطق دیگر مهاجرت می‌کنند.»پژوهشگر رصدخانه مهاجرت ایران ادامه می‌دهد: «مهاجرت‌های اقلیمی در سال‌های اخیر با کاهش میزان بارش‌ها، خشک شدن تالاب‌ها و بسیاری از زمین‌های کشاورزی و همچنین وقوع گردو غبار در کشور برجسته‌تر شد.»

آواره شدن ۴۱ هزار ایرانی در یک سال!
صمدی می‌گوید: «آمار دقیقی از تعداد مهاجران در اثر تغییرات محیطی پیش رونده مثل خشکسالی در کشور ثبت نشده است. اما طبق آمارهای مرکز پایش و نظارت بر جابه‌جایی‌های داخلی (IDMC)در سال ۲۰۲۱ میلادی، ۴۱ هزار نفر در اثر بلایای طبیعی مانند سیل و گرد و غبار در داخل کشور آواره شده‌اند.»او ادامه می‌دهد: «طبق آمارهای این مرکز، وقوع توفان‌های حاره‌ای در اوایل سال ۲۰۲۱ که منجر به جاری شدن سیل و توفان گرد و غبار در ایران شد، عامل آوارگی بیش از ۲۳۰۰ نفر در استان‌های جنوبی کشور است.»

بیشترین مهاجران از کدام استان‌ها هستند؟
پژوهشگر رصدخانه مهاجرت ایران می‌گوید: «بر اساس گزارش مرکز آمار (۱۳۹۵)، استان‌های تهران، البرز، یزد، اصفهان و سمنان بیشترین تعداد مهاجر ورودی را داشتند.»او ادامه می‌دهد: «استان‌های خوزستان، لرستان، کرمانشاه، همدان و سیستان و بلوچستان بیشترین مهاجر خروجی را داشتند.»صمدی می‌گوید: «چنانچه مشخص است اغلب استان‌های مهاجرفرست در کشور، جز مناطقی هستند که با معضل کم‌آبی مواجهند و سطح بارندگی آنها نسبت به میانگین ۵۰ سال قبل تراز منفی دارد. بنابراین انتظار می‌رود که بخشی از مردم ساکن در این نواحی در حال حاضر و یا در سال‌های آتی به دلیل شرایط پیش‌رونده محیطی مجبور به جابه‌جایی و مهاجرت به مناطق دیگر شوند.»

وضعیت مهاجرت معکوس در ایران
البته در مقاصد مهاجرتی در داخل کشور هم اوضاع چندان تعریفی ندارد. از یک سو هزینه بالای زندگی و از سوی دیگر عوامل زیست محیطی مانند کمبود آب، گرد و غبار و … زندگی در شهرهای مقصد را سخت کرده است.
صمدی می‌گوید: «روی دیگر سکه مهاجرت‌های داخلی، مهاجرت معکوس است که از سال‌های اخیر در کشور جریان دارد. در الگوی مهاجرت معکوس یا مهاجرت شهری- روستایی در کنار سایر عوامل، عامل اقلیم و محیط زیست یک عامل تعیین‌کننده است. زیرا برخی از افرادی که تصمیم می‌گیرند به نواحی روستایی و یا شهرهای کوچک‌تر بازگردند، در پس تصمیم‌های مهاجرتی خود عامل اقلیم و آب و هوا را برجسته‌تر می‌دانند.»

او ادامه می‌دهد: «البته از عوامل اقتصادی نیز نباید غافل شد. بالا بودن هزینه‌های زندگی در شهرهای بزرگ یکی از چالش‌های اقتصادی است که در سال‌های اخیر به عنوان عامل دافعه، برخی از ساکنان شهرهای بزرگ را به سمت شهرها، شهرک‌ها یا نواحی حومه‌ای شهرهای بزرگ می‌کشاند.»صمدی می‌گوید: «استان‌های تهران، البرز و یزد به عنوان سه استان اول دارای موازنه مهاجرتی مثبت، جزء مناطقی هستند که سطح بارندگی آنها نسبت به میانگین ۵۰ سال گذشته به شدت کاهش یافته است.»

ایران، بدترین خشکسالی در ۵۰ سال گذشته را دارد
آنطور که صمدی می‌گوید، بر اساس گزارش مرکز پایش و نظارت بر جابه‌جایی‌های داخلی، ایران تحت تاثیر بدترین خشکسالی خود در ۵۰ سال گذشته قرار دارد. اما با توجه به ماهیت تدریجی وقوع خشکسالی در کشور، آمار آوارگی‌های ناشی از این پدیده در دسترس نیست.وضعیت اقلیمی در کشور می‌تواند شوک‌های اقتصادی را به دنبال داشته باشد. صمدی نیز با تائید این موضوع می‌گوید: «اقلیم به عنوان یک عامل تشدیدکننده و مداخله‌گر می‌تواند باعث ایجاد شوک‌های اقتصادی شود. این امر می‌تواند منجر به ایجاد ناامنی غذایی، ناامنی آبی و از دست دادن درآمد افراد و سپس مهاجرت آنها شود.»

او ادامه می‌دهد: «البته نمی‌توان ادعا کرد ساکنان مناطقی که در حال از دست دادن جمعیت خود هستند، صرفا به دلیل شرایط اقلیمی مهاجرت می‌کنند. عوامل مختلف اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در مهاجرت افراد نقش اساسی ایفا می‌کند.»اگرچه بیشترین جابه‌جایی اقلیمی در مناطق کم بارش و خشک صورت می‌گیرد اما حالا مقاصد مهاجرتی نیز ظرفیت زیستی مناسبی ندارند. به عبارتی، اکنون چالش‌های جدیدی پیش پای مهاجران است. برخی به شهرهای شمالی مانند گیلان و مازندران می‌روند و برخی شاید مهاجرت فرامرزی داشته باشند. حالا باید دید برنامه سیاستگذاران برای بحران‌های زیست محیطی و به دنبال آن مهاجرت‌های اقلیمی چیست.