کشت بافت گیاهی

کشت بافت در ایران
 محمد خیاط تهرانچی بنیان گذار استارت آپ بیوتکنولوژی کشاورزی اگرینت در دانشگاه تربیت مدرس تهران در مورد وضعیت کشت بافت در ایران گفت:
از اواخر دهه شصت خورشیدی، کشت بافت گیاهی به صورت آکادمیک در دانشگاه‌های ایران به عنوان پایان‌های کارشناسی ارشد و دکتری مورد توجه و پژوهش قرار گرفت. در اوایل دهه هفتاد نیز سرمایه گذاری‌های بخش خصوصی و تاسیس شرکت‌هایی، رسما کشت بافت گیاهی را وارد صنعت و چرخه تولید نهاده‌های کشاورزی کرد. از آن سال‌ها تاکنون شرکت‌های بسیاری در بخش‌های خصوصی و دولتی مشغول به تولید انواع گیاهان مثمر، غیر مثمر، دارویی، زینتی و ... به روش کشت بافت هستند.
 
دانشکده‌های کشاورزی سراسر کشور نیز به تبع توسعه تجاری کشت بافت، به این تکنیک تولیدی بهای بیشتری داده و واحدهای درسی تخصصی، کارگاه‌های آموزشی، کنفرانس و سمینارهای ملی و بین المللی زیادی را در این زمینه برگزار کردند.
هم اکنون در ایران واحد‌های تولیدی کشت بافت زیادی فعال هستند که انواع گیاهان مثمر، غیر مثمر، پایه‌های رویشی، گیاهان زینتی، دارویی و ... را تولید می‌کنند. مدیر وب سایت اگرینت با انتقاد از عدم رعایت استاندارهای لازم در تولید این محصولات گفت: علی رغم تعدد زیاد شرکت‌های تولید کننده نهال کشت بافت در کشور، تعداد واحدهای تولیدی که اصول حرفه ای و استاندارد بین المللی در تولید این محصولات را رعایت می‌کنند حتی به تعداد انگشتان یک دست هم نمی رسد. همین امر موجب شده تا بسیاری از نهاده‌های تولید شده از کیفیت لازم برخوردار نبوده و بازخورد مثبتی از طرف بازار و مصرف کننده دریافت نکنند.
نظارت مستمر و سختگیرانه مراجع صادر کننده مجوز تولید کشت بافت، می‌تواند اهرم فشار مناسبی برای رعایت اصول استاندار تولید این نهاده‌ها از سوی تولیدکنندگان باشد.

مزایا و معایب گیاهان کشت بافت
هر تولید در هر صنف و صنعتی مزایا و معایب خاص خود را دارد و هیچ روش تولیدی بدون عیب و نقص نیست، به همین دلیل مهمترین نقاط ضعف و قوت تولید گیاهان به روش کشت بافت و ریزازدیادی را نیز نباید از نظر دور نگه داشت. می‌توان این مزایا و معایب را به شرح ذیل خلاصه کرد:

مزایای کشت بافت
-    تولید گیاهان عاری از بیماری و آلودگی
-    خلوص ژنتیکی بالایی گیاهان تولید شده
-    تولید در مقیاس انبوه در زمان کمتر
-    باردهی یک دست و یکسان گیاهان
-    سهولت در برداشت محصولات به دلیل یک دست بودن
-    سهولت در استفاده از ماشین آلات کشاورزی و مکانیزاسیون خصوصا در مرحله برداشت
-    کاهش هزینه‌های تولید و قیمت تمام شده هر اصله نهال به شرط تولید انبوه
-    مقاومت بالاتر گیاهان کشت بافت به تنش‌های محیطی مانند سرما و گرما
-    سهولت در صادرات به دلیل مقبولیت روش کشت بافت در سطح بین الملل



معایب کشت بافت
-    هزینه بالای راه اندازی واحدهای تولیدی
-    نیاز به نیروی متخصص
-    نیاز به مواد اولیه و تجهیزات گران قیمت
-    احتمال وجود جهش‌های ژنتیکی در گیاهان تولید شده

چه گیاهان برای کشت بافت مناسب هستند؟
مهندس تهرانچی مهمترین معیار‌های انتخاب گیاه مناسب برای تولید به روش کشت بافت را چنین عنوان کرد:
-    تکثیر گیاه به روش سنتی مانند بذر، قلمه، پاجوش و .... سخت یا زمان بر باشد.
-    گیاه از ارزش تجاری بالایی برخوردار باشد و یا در معرض خطر انقراض قرار داشته باشد.
-    فرآیند تولید و تکثیرگیاه به روش‌های معمول دارای محدودیت باشد، مانند محدودیت در تعداد پاجوش، قلمه، بذر و ....
-    احداث باغات صنعتی که در آن باید گیاهان یک دست بوده و زمان بلوغ و زایش یکسانی داشته باشند.
-    مناطقی که تنش‌های محیطی زیادی مانند سرمای شدید و یا گرمای شدید و شوری بالایی دارند.
در هر کشوری گیاهان مناسب برای تولید کشت بافت می‌تواند متفاوت باشد در ادامه مهندس تهرانچی گیاهان تولید شده در ایران و فرصت‌های تولیدی آتی را این چنین معرفی می‌کند:
گیاهان باغی، زینتی و دارویی بالاترین نرخ تولید را در کشور ما داشته اند که برخی مهم ترین آن‌ها شامل پایه‌های رویشی گلابی، سیب، پسته، گیاهان دانه دار و هسته دار مانند هلو و گیلاس، نخل خرما، گردو، گل محمدی، بلوبری، آلوئه ورا، ارکیده، فیکوس، ژربرا، آنتوریوم و انواع کاکتوس‌ها و ساکولنت‌ها می‌شود.
 


نکته مهمی که نباید فراموش کرد ارزش گیاهانی است که شاید به لحاظ صنعتی چندان اولویت نداشته باشند اما به لحاظ زیست محیطی و ذخایر ژنتیکی بسیار مهم و حیاتی بوده و بعضا در معرض خطر انقراض قرار دارند، مانند درخت بلوط ایرانی، سوسن چلچراغ و گیاه دارویی آنغوزه. برای حمایت از تولید این نوع گیاهان، لازم است بخش دولتی وارد شده و سرمایه گذاری و مشوق‌های لازم برای تولیدکنندگان ایجاد کند، کما اینکه معاونت علمی فناوری ریاست جمهوری و بطور خاص ستاد توسعه زیست فناوری از سال‌های گذشته اقدامات و گام‌های مناسبی را آغاز کرده اند اما برای حصول نتایج مناسب، تداوم و استمرار این فعالیت‌ها و حمایت‌ها ضروری است.

فرصت‌های اقتصادی
به جرات می‌توان گفت یگانه صنعتی که از ابتدای وجود بشر در این کره خاکی تا کنون وجود داشته و مهمترین و حیاتی ترین فعالیت محسوب می‌شود، کشاورزی است. غذا اولین و استراتژیک ترین نیاز انسان است که نه تنها در طول تاریخ هیچگاه اشباع نشده و از رونق نیفتاده بلکه همواره با کمبود تولید و افزایش تقاضا هم مواجه است. محدودیت منابع طبیعی مانند ذخایر آبی و خاک‌های حاصلخیز از یک طرف و افزایش جمعیت از طرف دیگر، نیاز انسان به روش‌های جدید و پربازده تامین مواد غذایی را دوچندان کرده است. کشت بافت و ریزازدیادی یکی از همین روش‌های نوینی است که به تولید با کیفیت و سریع منابع غذایی انسان و دام کمک می‌کند.

فرصت‌های صادراتی
از آنجایی که روش تولید کشت بافت در دنیا کاملا شناخته شده و مورد تصدیق است، تجارت این دست از نهاده‌ها از رونق خوبی برخودار است. بسیاری از کشورها در سراسر جهان تامین نهاده‌های گیاهی لازم برای صنعت کشاورزی خود را با استفاده از نهال‌های تولید شده به روش کشت بافت برنامه ریزی کرده اند. بنابراین واردات و صادرات این نوع نهال‌ها به نسبت گیاهانی که به روش‌های سنتی تولید شده باشند، آسان تر است.
 
 مهندس تهرانچی فرصت‌های صادرات برای تولیدکنندگان داخلی را مناسب عنوان کرد و افزود: با توجه به هزینه پایین تر انرژی و نیروی انسانی در مقایسه با بسیاری از کشورها، قیمت تمام شده محصولات ایرانی برای کشورهای خارجی وسوسه کننده است به طوری که علی رغم وجود تحریم‌های بانکی و بین المللی، تعدد درخواست خرید گیاهان کشت بافت ایرانی از سوی تجار خارجی قابل توجه است. کشورهای همسایه ایران خصوصا حاشیه خلیج فارس بازار مناسبی برای صادرات این نهاده‌ها است، به عنوان شاهد و نمونه هم اکنون نیز یک شرکت داخلی تولیدکننده نهال خرما به روش کشت بافت صادرات قابل توجهی به حوزه خلیج فارس و خاور دور دارد.
در پایان می‌توان به این جمع بندی رسید که فناوری‌های نوین بخش کشاورزی فرصت‌های شغلی زیادی در داخل و ارز آوری مناسبی با افزایش صادرات غیر نفتی می‌تواند داشته باشد به شرط آنکه موانع و محدودیت‌های اضافه از سر راه تولیدکنندگان برداشته شده و روند اعطای تسهیلات به بخش خصوص تغییر معنا داری پیدا کند.
برای مطالعه و آگاهی بیشتر در مورد زیست فناوری و کشت بافت گیاهی به پایگاه بیوتکنولوژی کشاورزی اگرینت مراجعه فرمایید.