وزن تبادل زندانیان در احیای برجام؟

گروه سیاسی: موافقت ایالات متحده با استفاده ایران از دارایی‌های بلوکه‌شده‌اش در کره جنوبی برای خرید اقلام بشر‌دوستانه که روز چهارشنبه ۲۶ آوریل- ۶ اردیبهشت توسط یک سخنگوی شورای امنیت ملی آمریکا اعلام شد، بار دیگر موضوع تبادل زندانیان و نقش میانجیگر سلطان‌نشین عمان بین تهران و واشنگتن را به میان کشیده است. آنچه این گمانه را بیش از گذشته محتمل کرده است، دو نشانه است.
به گزارش دنیای‌اقتصاد، نشانه اول سفر رئیس جمهوری کره جنوبی به آمریکا و نشانه دوم که همزمان با این اتفاق صورت گرفت، سفر حسین امیرعبداللهیان وزیر خارجه ایران به مسقط و دیدار با مقامات عمانی بوده است. سفری که در راستای آخرین هماهنگی‌ها در خصوص سفر سلطان هیثم بن طارق به تهران طی هفته‌های آینده است که موضوع تبادل زندانیان را در راس اهداف این سفر قرار داده است.
پیش‌تر خبرگزاری آمریکایی ان بی سی به نقل از مقامات مطلع گزارش داده بود که دو طرف در حال بررسی پیش نویس طرحی شامل تبادل زندانیان و آزادسازی میلیارد‌ها دلار از پول‌های بلوکه ایران در بانک‌های کره جنوبی هستند. میزان تقریبی پول‌های بلوکه شده ایران در سئول هفت میلیارد دلار است که از زمان خروج دونالد ترامپ رئیس جمهور سابق آمریکا از برجام در اردیبهشت ۱۳۹۷ به مهم‌ترین مساله در روابط تهران و سئول تبدیل شده است.
حال به نظر می‌رسد بعد از گذشت ۵ سال از این اتفاق، زمینه‌ها برای آزادسازی این دارایی‌ها در حال فراهم شدن است. با این حال به دلیل برقراری تحریم‌ها انتقال این پول‌ها به ایران امکان‌پذیر نیست و در یک حساب مورد توافق قرار خواهد گرفت و تهران نیز می‌تواند از آن برای خرید اقلام دارویی، غذایی و موارد مشابه استفاده کند.
در همین خصوص سخنگوی شورای امنیت ملی آمریکا اعلام کرده که ایالات متحده پذیرای توصیه‌های کره جنوبی و دیگران بوده است تا اطمینان حاصل شود که این مبالغ می‌تواند «از جمله از طریق انتقال به سایر بانک‌های مورد اعتماد و در حساب‌های محدودشده مشابه» برای اهداف بشردوستانه مورد استفاده قرار گیرد. اما آنچه مسیر دریافت این پول‌ها را تسهیل می‌کند، میانجیگری عمان در مساله تبادل زندانیان است که از اوایل اسفند سال گذشته وزن بیشتری در فضای تنش‌های ایران و غرب پیدا کرده است.
چندین سال است که نام عمان با واژه‌های «میانجی» و «واسطه» در مناسبات ایران و آمریکا عجین شده که به واسطه نقشی است که این کشور در انتقال پیام بین تهران و واشنگتن ایفا کرد و تلاش‌هایی است که برای تبادل زندانیان بین دو طرف صورت داد. اما در دولت سیزدهم این نقش فقط به موضوعات ایران و آمریکا محدود نماند و در رابطه ایران و عربستان سعودی و همچنین مسائل پیش آمده بین ایران و اوکراین، باز هم نام مسقط پایتخت عمان در سرتیتر خبر‌ها به چشم می‌خورد.
در موضوع مناسبات ایران و بحرین هم باز نام عمان به میان آمد. در جریان سفر دی ماه سال گذشته وزیر خارجه ایران به مسقط، سلطان عمان هفتم دی ماه ۱۴۰۱ در دیدار امیرعبداللهیان و در پاسخ به دعوت سیدابراهیم رئیسی ابراز امیدواری کرد در آینده نزدیک به ایران سفر کند و موضوعات در دستورکار مناسبات دو کشور بیش از پیش توسعه یابد.
رئیسی دوم خرداد ۱۴۰۱ به مسقط سفر کرد. امیرعبداللهیان هشتم دی ماه پس از پایان سفر به عمان، در توییتی با اشاره به دیدارش با سلطان هیثم بن طارق و با بیان اینکه ابعاد مذاکرات وین مورد توجه ویژه سلطان عمان بود، نوشت: عمان علاوه بر تلاش برای وصول توافق وین، یکی از مراکز نقل و انتقال دارایی ارزی ایران از سایر بانک هاست.
اشاره‌ای که با آزادسازی درآمد‌های بلوکه شده ایران در ارتباط است و در سفر سلطان هیثم به تهران طی دو، سه هفته پیش رو با موضوع تبادل زندانیان از جمله سه ایرانی دو‌تابعیتی یعنی سیامک نمازی، مراد طاهباز و عماد شرقی در دستور کار قرار خواهد گرفت. اگرچه این احتمال نیز وجود دارد که علاوه بر آزادسازی هفت میلیارد دلار پول‌های بلوکه شده، یک تا چند نفر از ایرانیان محبوس در زندان‌های آمریکا نیز همزمان مبادله شوند.
با فرض موفقیت تبادل زندانیان و آزادسازی درآمد‌های بلوکه شده طی روز‌های آینده، این پرسش حائز اهمیت است که نقش و جایگاه توافقات موردی و موضوعی در سرنوشت مذاکرات متوقف‌شده احیای برجام به چه میزان است و آیا این روند می‌تواند در نهایت منجر به بازگشت طرفین به میز مذاکرات و احیای توافقی باشد که تا پیش از پاسخ منفی ایران به بسته پیشنهادی اتحادیه اروپا برای احیای توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ در اواخر مرداد ماه ۱۴۰۱، در دسترس بود؟
واقعیت آن است که موضوع تبادل زندانیان برای افکار عمومی ایالات متحده و غرب همواره موضوع مهمی بوده و توانسته است زمینه را برای دیگر توافقات به‌وجود بیاورد. تاکید اخیر جو بایدن بر مساله آزادی زندانیان نیز ناشی از چنین مساله‌ای است.
رئیس جمهور آمریکا روز پنج‌شنبه در بیانیه‌ای با تهدید ایران و روسیه به تحریم‌های بیشتر، اعلام کرد: پیام من به آنان که آمریکایی‌ها را گروگان گرفته‌اند این است که آن‌ها را فورا آزاد کنید. جو بایدن گفت: «دولت من، ابزار جدیدی را برای تحمیل هزینه‌های اقتصادی سنگین بر آنانی که آمریکایی‌ها را در سراسر جهان گروگان می‌گیرند یا به ناحق بازداشت می‌کنند، به کار می‌گیرد.»
با این حال بایدن اشاره نکرده که این ابزار‌های جدید چیست، اما به نظر می‌رسد کاملا در ارتباط با افزایش دامنه تحریم‌ها است که طی روز‌های گذشته نمونه‌ای از آن را مشاهده کردیم. وزارت خزانه داری آمریکا روز پنج‌شنبه ۷ اردیبهشت سازمان اطلاعات سپاه پاسداران و سرویس امنیت فدرال روسیه را در فهرست تحریم‌ها قرار داد. خزانه داری آمریکا در این بیانیه که روی وب سایت این نهاد آمریکایی قرار گرفته گفته که چهار مقام ارشد سازمان اطلاعات سپاه نیز تحریم شده اند.
از چنین زاویه‌ای است که می‌توان انتظار داشت هدف‌گذاری آمریکا در مرحله کنونی صرفا تبادل است و بعید است که مساله تبادل بتواند بدون حل و فصل دو متغیر دیگر یعنی گفتگو‌های ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی و جنگ اوکراین و ادعای نقش ایران در ارسال تسلیحات به روسیه، هزینه‌های بازگشت به میز مذاکرات برجام را برای غرب و به‌خصوص آمریکا کاهش دهد.
تحریم‌های اخیر نیز می‌تواند در این راستا باشد که اگر توافق تبادل نهایی شد، هزینه‌های این مساله با تحریم خنثی شود؛ بنابراین هرچند مساله تبادل موضوعی مهم برای اقناع افکار عمومی به شمار می‌رود، اما وزن کمتری به نسبت توافق ایران و آژانس برای فراهم کردن مسیر بازگشت به میز مذاکره ایفا می‌کند. میزی که اگرچه نشان‌دهنده عادی شدن فضا در روابط ایران و غرب پس از بیش از هشت ماه تنش است، اما همچنان با احیای کامل برجام فاصله دارد و در هفته‌های گذشته ادبیات توافق موقت به عنوان نسخه جایگزین احیای برجام در فضای رسانه‌ای و محافل فکری و تصمیم‌گیری غرب، بیشتر به گوش می‌آید.