تاریخ انتشار : ۱۴۰۳/۰۹/۲۹ ساعت ۱۰:۳۵
کد مطلب : ۵۰۶۰۴۲
کدام زندان‌ها نماد سرکوب در سوریه بودند؟
گروه بین الملل: با سقوط حکومت بشار اسد در سوریه، حقایق هولناکی از زندان‌ها و بازداشتگاه‌هایی آشکار شده که به عنوان ابزار سرکوب و وحشت به کار گرفته می‌شدند. این اماکن که بسیاری از آنها به کنترل نیروهای مخالف درآمده، شاهدی است بر حجم گسترده فجایعی که علیه بازداشت‌شدگان صورت گرفته است.
این گزارش تصویری جامع از مهم‌ترین زندان‌ها و بازداشتگاه‌های سوریه ارائه می‌دهد که بر اساس روایات نجات‌یافتگان و منابع معتبر تنظیم شده است.
نهادهای امنیتی سوریه، مانند اداره اطلاعات نیروی هوایی، بخش اطلاعات نظامی، شعبه امنیت سیاسی و اداره کل اطلاعات، مسئول مدیریت این بازداشتگاه‌ها و استفاده از روش‌های شکنجه سیستماتیک بوده‌اند.
بر اساس گزارش سازمان عفو بین‌الملل که در هفتم فوریه ۲۰۱۷ با عنوان «کشتارگاه انسانی» منتشر شد، این روش‌ها شامل ضرب و جرح شدید، محرومیت از خواب و غذا، و شوک الکتریکی بوده است.
پس از باز شدن در این بازداشتگاه‌ها، اسناد و مدارکی یافت شده که روایت نجات‌یافتگان را تأیید می‌کند. اما این زندان‌ها کدامند؟ و مهم‌ترین روایت‌های کسانی که از آنها جان سالم به در برده‌اند چیست؟
زندان عدرا (ویژه زنان)
زندان عدرا در حومه دمشق واقع شده و یکی از مشهورترین زندان‌های ویژه زنان در سوریه است.
بر اساس گزارش سازمان دیده‌بان حقوق بشر که سال ۲۰۱۵ منتشر شد، این زندان در دوره‌هایی بیش از هزار زندانی و بازداشتی زن را در خود جای داده است.
نجات‌یافتگان این زندان از محرومیت‌های روحی و جسمی و رفتارهای تحقیرآمیز روایت کرده‌اند و گفته‌اند که زندانیان در سلول‌های شلوغی نگهداری می‌شدند که از حداقل امکانات بهداشتی هم محروم بودند.
هبه دباغ در کتاب «فقط پنج دقیقه» (۲۰۰۶) روزهایش را در سلول انفرادی مستند کرده و به انزوا و خشونتی که متحمل شده اشاره می‌کند. او در یکی از وقایعی که روایت کرده، به یکی از مجازات‌های جمعی زندانیان اشاره کرده که طی آن هفته‌ها از دیدن نور روز محروم می‌شدند.
زندان صیدنایا
زندان صیدنایا در شمال دمشق واقع شده و یکی از بزرگترین و مخوف‌ترین زندان‌های نظامی سوریه به حساب می‌آید. بر اساس روایت شاهدان عینی، این زندان که سال ۱۹۸۷ ساخته شده، به عنوان مکانی برای اعدام‌های جمعی و شکنجه‌های وحشیانه شناخته می‌شد.
طبق گزارش سازمان عفو بین‌الملل در فوریه ۲۰۱۷، این زندان هزاران بازداشتی و زندانی را در خود جای داده و انواع شیوه‌های شکنجه سیستماتیک در آن رواج داشته است.
مصطفی خلیفه در رمان خود که سال ۲۰۰۸ منتشر شد، جزئیات تجربه شخصی‌اش را روایت کرده و از دردهای روانی و جسمی گفته که در زندان متحمل شده است.
یکی از وقایعی که او به آن اشاره کرده، صحنه‌ای است که در آن مجبور به تماشای یک اعدام گروهی در محوطه اصلی زندان شده بود. هدف از این اقدام، ایجاد رعب و وحشت برای بقیه زندانیان و بازداشت‌شدگان بوده است.
شعبه فلسطین
شعبه فلسطین در جنوب دمشق واقع شده و یکی از بدنام‌ترین مراکز بازداشت در سوریه به شمار می‌رود.
این مرکز در دهه ۱۹۶۰ میلادی به عنوان محلی برای بازجویی و شکنجه تاسیس شد و صدها بازداشتی در سلول‌های تنگ و تاریک آن نگهداری می‌شدند.بر اساس گزارش مرکز عدالت و پاسخگویی سوریه که در ژوئیه ۲۰۱۸ منتشر شد، صدها سند از فجایعی که در این مرکز رخ داده، فاش شده است.
این شعبه به روش‌های وحشیانه شکنجه مانند آویزان کردن از اندام‌ها و وارد کردن شوک الکتریکی معروف بوده است. یکی از نجات‌یافتگان در مصاحبه‌ای با شبکه الجزیره که سال ۲۰۱۷ منتشر شد، تعریف کرد که چگونه در آنجا در معرض گرسنگی و توهین‌های مدام قرار گرفته بود. در روایتی دیگر فردی از تجربه شوک الکتریکی گفته که او را مجبور به اعتراف به جرایمی کرده که مرتکب نشده بود.
پس از تسلط مخالفان بر این مرکز، اسناد و مدارکی فاش شد که وقوع صدها مورد مشابه را تایید می‌کرد.
شعبه ۲۹۱ اطلاعات نظامی
شعبه ۲۹۱ اطلاعات نظامی در قلب دمشق واقع شده و به عنوان مرکزی برای بازداشت و حبس انفرادی به کار رفته است.این شعبه به طور خاص برای بازجویی از زندانیان سیاسی با استفاده از روش‌های شدید شکنجه اختصاص داده شده بود.طبق گزارش سازمان دیده‌بان حقوق بشر در سال ۲۰۱۴، ضرب و جرح شدید به عنوان یکی از اصلی‌ترین روش‌های شکنجه در این مرکز به کار گرفته می‌شد. سلول‌های این مکان فاقد تهویه و نور مناسب بود.
سمیر قنوع در رمان خود با نام «سرود سرما و آزادی» تجربیات شخصی‌اش را بازگو می‌کند که نمایانگر شدت رنج و آزار در این مرکز است.
یکی از وقایعی که او شرح داده، این است که چگونه چندین روز بدون آب و غذا در حالت معلق با زنجیر نگه داشته شده، که در نهایت منجر به جراحات دائمی شده است.
زندان پالمیرا (تدمر)
زندان پالمیرا (تدمر) در قلب بیابان‌های سوریه و در نزدیکی شهر باستانی پالمیرا واقع شده بود و به عنوان مکانی برای بازداشت زندانیان سیاسی و نظامی به کار می‌رفت، جایی که اعدام‌های صحرایی و شکنجه‌های جمعی در آن صورت می‌گرفت.
بر اساس روایت‌هایی که در گزارش سال ۲۰۱۶ سازمان عفو بین‌الملل مستند شده، صدها بازداشتی در شرایط غیر انسانی در این زندان نگهداری می‌شدند و توهین‌های مداوم به عنوان ابزاری برای کنترل آنها مورد استفاده قرار می‌گرفت.
فرج بیرقدار در کتاب «خیانت‌های زبان و سکوت» چاپ سال ۱۹۹۷، تجربه تلخ خود را از این زندان بازگو کرده و از وحشت روزمره‌ای پرده برداشته که در آنجا تجربه کرده است.
یکی از حوادثی که او توصیف می‌کند، صحنه دلخراش یک اعدام گروهی در محوطه زندان است، جایی که زندانیان مجبور به تماشای کشتن هم‌بندان خود بودند بدون آن که هیچ دادگاهی برای آنها برگزار شده باشد.
به گزارش سازمان عفو بین‌الملل زندان پالمیرا که سال ۱۹۶۶ ساخته شده بود در سال ۲۰۱۵ تعطیل شد، اما همچنان به عنوان نمادی از اعدام‌های صحرایی و شکنجه‌های جمعی باقی مانده است.
افرادی که متهم به نقض حقوق بشر هستند
سرهنگ محمود معتوق: او مدیر زندان صیدنایا بود و بر اعدام‌های جمعی و نقض سیستماتیک حقوق بشر نظارت داشت. طبق گزارش سازمان عفو بین‌الملل (۷ فوریه ۲۰۱۷)، روایات متعددی مسئولیت مستقیم او را در این تخلفات تایید کرده است.
سرتیپ حافظ مخلوف: او نقشی کلیدی در شعبه فلسطین ایفا می‌کرد و هدایت عملیات شکنجه سیستماتیک را بر عهده داشت. اسناد کشف‌شده پس از سقوط رژیم، گزارش مرکز عدالت و پاسخگویی سوریه در سال ۲۰۱۸ را تایید می‌کند که حاکی از دست داشتن او در صدها مورد نقض حقوق بشر است.
سرلشکر علی دوبا: علی دوبا مسئولیت مدیریت زندان پالمیرا را بر عهده داشت و بر شکنجه‌های جمعی و اعدام‌های صحرایی نظارت می‌کرد. گزارش سازمان گزارش عفو بین‌الملل در سال ۲۰۱۶ و شواهدی که پس از آزاد شدن این زندان به دست آمده، نقش او را تایید کرده است.
آمار و ارقام تخلفات
فضل عبدالغنی، مدیر شبکه سوری حقوق بشر، در مصاحبه‌ای با تلویزیون سوریه در حالی که اشک می‌ریخت اعلام کرد: «تمام کسانی که به صورت قهری ناپدید شده‌اند و تاکنون اثری از آنها پیدا نشده، به دست رژیم سوریه کشته شده‌اند.» این در حالی است که عملیات جستجو برای ناپدیدشدگان همچنان ادامه دارد.
عبدالغنی افزود که رژیم سوریه در سال ۲۰۱۸ به خانواده‌های ۱۱۰۰ زندانی خبر داد که آنها در زندان‌ها مرده‌اند، بدون آن که جزئیاتی درباره مکان اجساد یا دلایل مرگ آنها ارائه دهد.
طبق گزارش شبکه سوری حقوق بشر که در ماه اوت ۲۰۲۴ منتشر شد، رژیم سوریه از سال ۲۰۱۱ بیش از ۱۳۶ هزار نفر را بازداشت کرده که از این تعداد بیش از ۹۶ هزار نفر در زمره ناپدیدشدگان قهری قرار دارند.
آمارها نشان می‌دهند که گروه داعش مسئول ناپدید شدن ۸۶۸۴ نفر است، در حالی که گروه‌های مخالف و ارتش ملی سوریه مسئول ۲۹۸۶ مورد ناپدیدی قهری، نیروهای دموکراتیک سوریه ۲۹۸۱ مورد و هیئت تحریر شام مسئول ناپدید شدن ۲۲۴۶ نفر هستند.
گزارش مذکور همچنین اشاره می‌کند که بیش از ۱۵۷ هزار نفر از سوی طرف‌های مختلف جنگ بازداشت یا ناپدید شده‌اند.
رژیم سوریه مسئول ۸۶/۶ درصد از این موارد شناخته شده، در حالی که باقی موارد بین دیگر طرف‌های درگیر تقسیم شده است.
گزارش سازمان عفو بین‌الملل در سال ۲۰۱۷ برآورد کرده بود که بیش از ۱۳ هزار نفر بین سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۵ در زندان صیدنایا اعدام شده‌اند.
به گزارش دیده‌بان حقوق بشر بیش از ۹۰ درصد زندانیان پالمیرا تحت شکنجه‌های سیستماتیک، از جمله محرومیت از خواب و گرسنگی عمدی قرار گرفته‌اند.
در شعبه فلسطین نیز مرکز عدالت و پاسخگویی سوریه در سال ۲۰۱۸ مستند کرد که در یک دهه، بیش از دو هزار زندانی در اثر شکنجه جان خود را از دست داده‌اند.
زندان‌ها آینه نظام هستند
زندان‌های سوریه با داستان‌های رنج و نقض حقوق بشر، امروز به عنوان گواهی زنده برای خشونت رژیمی شناخته می‌شوند که زیر بار حقایق فاش‌شده فروپاشید.
با استناد به روایات نجات‌یافتگان و اسناد سازمان‌های حقوق بشری، مشخص شده است که این بازداشتگاه‌ها نه تنها مراکز حبس، بلکه ابزارهایی برای سرکوب آزادی و خاموش کردن صداهای مخالف بوده‌اند.با وجود این، آزادسازی این زندان‌ها درباره امکان تحقق عدالت و آشتی در جامعه‌ای که سال‌ها رنج کشیده و اکنون به دنبال مسیری به سوی آینده‌ای است که حقوق بشر را محترم بشمرد و کرامت انسانی را حفظ کند، پرسش‌هایی جدی مطرح می‌کند.
این گزارش تصویری جامع از مهم‌ترین زندان‌ها و بازداشتگاه‌های سوریه ارائه می‌دهد که بر اساس روایات نجات‌یافتگان و منابع معتبر تنظیم شده است.
نهادهای امنیتی سوریه، مانند اداره اطلاعات نیروی هوایی، بخش اطلاعات نظامی، شعبه امنیت سیاسی و اداره کل اطلاعات، مسئول مدیریت این بازداشتگاه‌ها و استفاده از روش‌های شکنجه سیستماتیک بوده‌اند.
بر اساس گزارش سازمان عفو بین‌الملل که در هفتم فوریه ۲۰۱۷ با عنوان «کشتارگاه انسانی» منتشر شد، این روش‌ها شامل ضرب و جرح شدید، محرومیت از خواب و غذا، و شوک الکتریکی بوده است.
پس از باز شدن در این بازداشتگاه‌ها، اسناد و مدارکی یافت شده که روایت نجات‌یافتگان را تأیید می‌کند. اما این زندان‌ها کدامند؟ و مهم‌ترین روایت‌های کسانی که از آنها جان سالم به در برده‌اند چیست؟
زندان عدرا (ویژه زنان)
زندان عدرا در حومه دمشق واقع شده و یکی از مشهورترین زندان‌های ویژه زنان در سوریه است.
بر اساس گزارش سازمان دیده‌بان حقوق بشر که سال ۲۰۱۵ منتشر شد، این زندان در دوره‌هایی بیش از هزار زندانی و بازداشتی زن را در خود جای داده است.
نجات‌یافتگان این زندان از محرومیت‌های روحی و جسمی و رفتارهای تحقیرآمیز روایت کرده‌اند و گفته‌اند که زندانیان در سلول‌های شلوغی نگهداری می‌شدند که از حداقل امکانات بهداشتی هم محروم بودند.
هبه دباغ در کتاب «فقط پنج دقیقه» (۲۰۰۶) روزهایش را در سلول انفرادی مستند کرده و به انزوا و خشونتی که متحمل شده اشاره می‌کند. او در یکی از وقایعی که روایت کرده، به یکی از مجازات‌های جمعی زندانیان اشاره کرده که طی آن هفته‌ها از دیدن نور روز محروم می‌شدند.
زندان صیدنایا
زندان صیدنایا در شمال دمشق واقع شده و یکی از بزرگترین و مخوف‌ترین زندان‌های نظامی سوریه به حساب می‌آید. بر اساس روایت شاهدان عینی، این زندان که سال ۱۹۸۷ ساخته شده، به عنوان مکانی برای اعدام‌های جمعی و شکنجه‌های وحشیانه شناخته می‌شد.
طبق گزارش سازمان عفو بین‌الملل در فوریه ۲۰۱۷، این زندان هزاران بازداشتی و زندانی را در خود جای داده و انواع شیوه‌های شکنجه سیستماتیک در آن رواج داشته است.
مصطفی خلیفه در رمان خود که سال ۲۰۰۸ منتشر شد، جزئیات تجربه شخصی‌اش را روایت کرده و از دردهای روانی و جسمی گفته که در زندان متحمل شده است.
یکی از وقایعی که او به آن اشاره کرده، صحنه‌ای است که در آن مجبور به تماشای یک اعدام گروهی در محوطه اصلی زندان شده بود. هدف از این اقدام، ایجاد رعب و وحشت برای بقیه زندانیان و بازداشت‌شدگان بوده است.
شعبه فلسطین
شعبه فلسطین در جنوب دمشق واقع شده و یکی از بدنام‌ترین مراکز بازداشت در سوریه به شمار می‌رود.
این مرکز در دهه ۱۹۶۰ میلادی به عنوان محلی برای بازجویی و شکنجه تاسیس شد و صدها بازداشتی در سلول‌های تنگ و تاریک آن نگهداری می‌شدند.بر اساس گزارش مرکز عدالت و پاسخگویی سوریه که در ژوئیه ۲۰۱۸ منتشر شد، صدها سند از فجایعی که در این مرکز رخ داده، فاش شده است.
این شعبه به روش‌های وحشیانه شکنجه مانند آویزان کردن از اندام‌ها و وارد کردن شوک الکتریکی معروف بوده است. یکی از نجات‌یافتگان در مصاحبه‌ای با شبکه الجزیره که سال ۲۰۱۷ منتشر شد، تعریف کرد که چگونه در آنجا در معرض گرسنگی و توهین‌های مدام قرار گرفته بود. در روایتی دیگر فردی از تجربه شوک الکتریکی گفته که او را مجبور به اعتراف به جرایمی کرده که مرتکب نشده بود.
پس از تسلط مخالفان بر این مرکز، اسناد و مدارکی فاش شد که وقوع صدها مورد مشابه را تایید می‌کرد.
شعبه ۲۹۱ اطلاعات نظامی
شعبه ۲۹۱ اطلاعات نظامی در قلب دمشق واقع شده و به عنوان مرکزی برای بازداشت و حبس انفرادی به کار رفته است.این شعبه به طور خاص برای بازجویی از زندانیان سیاسی با استفاده از روش‌های شدید شکنجه اختصاص داده شده بود.طبق گزارش سازمان دیده‌بان حقوق بشر در سال ۲۰۱۴، ضرب و جرح شدید به عنوان یکی از اصلی‌ترین روش‌های شکنجه در این مرکز به کار گرفته می‌شد. سلول‌های این مکان فاقد تهویه و نور مناسب بود.
سمیر قنوع در رمان خود با نام «سرود سرما و آزادی» تجربیات شخصی‌اش را بازگو می‌کند که نمایانگر شدت رنج و آزار در این مرکز است.
یکی از وقایعی که او شرح داده، این است که چگونه چندین روز بدون آب و غذا در حالت معلق با زنجیر نگه داشته شده، که در نهایت منجر به جراحات دائمی شده است.
زندان پالمیرا (تدمر)
زندان پالمیرا (تدمر) در قلب بیابان‌های سوریه و در نزدیکی شهر باستانی پالمیرا واقع شده بود و به عنوان مکانی برای بازداشت زندانیان سیاسی و نظامی به کار می‌رفت، جایی که اعدام‌های صحرایی و شکنجه‌های جمعی در آن صورت می‌گرفت.
بر اساس روایت‌هایی که در گزارش سال ۲۰۱۶ سازمان عفو بین‌الملل مستند شده، صدها بازداشتی در شرایط غیر انسانی در این زندان نگهداری می‌شدند و توهین‌های مداوم به عنوان ابزاری برای کنترل آنها مورد استفاده قرار می‌گرفت.
فرج بیرقدار در کتاب «خیانت‌های زبان و سکوت» چاپ سال ۱۹۹۷، تجربه تلخ خود را از این زندان بازگو کرده و از وحشت روزمره‌ای پرده برداشته که در آنجا تجربه کرده است.
یکی از حوادثی که او توصیف می‌کند، صحنه دلخراش یک اعدام گروهی در محوطه زندان است، جایی که زندانیان مجبور به تماشای کشتن هم‌بندان خود بودند بدون آن که هیچ دادگاهی برای آنها برگزار شده باشد.
به گزارش سازمان عفو بین‌الملل زندان پالمیرا که سال ۱۹۶۶ ساخته شده بود در سال ۲۰۱۵ تعطیل شد، اما همچنان به عنوان نمادی از اعدام‌های صحرایی و شکنجه‌های جمعی باقی مانده است.
افرادی که متهم به نقض حقوق بشر هستند
سرهنگ محمود معتوق: او مدیر زندان صیدنایا بود و بر اعدام‌های جمعی و نقض سیستماتیک حقوق بشر نظارت داشت. طبق گزارش سازمان عفو بین‌الملل (۷ فوریه ۲۰۱۷)، روایات متعددی مسئولیت مستقیم او را در این تخلفات تایید کرده است.
سرتیپ حافظ مخلوف: او نقشی کلیدی در شعبه فلسطین ایفا می‌کرد و هدایت عملیات شکنجه سیستماتیک را بر عهده داشت. اسناد کشف‌شده پس از سقوط رژیم، گزارش مرکز عدالت و پاسخگویی سوریه در سال ۲۰۱۸ را تایید می‌کند که حاکی از دست داشتن او در صدها مورد نقض حقوق بشر است.
سرلشکر علی دوبا: علی دوبا مسئولیت مدیریت زندان پالمیرا را بر عهده داشت و بر شکنجه‌های جمعی و اعدام‌های صحرایی نظارت می‌کرد. گزارش سازمان گزارش عفو بین‌الملل در سال ۲۰۱۶ و شواهدی که پس از آزاد شدن این زندان به دست آمده، نقش او را تایید کرده است.
آمار و ارقام تخلفات
فضل عبدالغنی، مدیر شبکه سوری حقوق بشر، در مصاحبه‌ای با تلویزیون سوریه در حالی که اشک می‌ریخت اعلام کرد: «تمام کسانی که به صورت قهری ناپدید شده‌اند و تاکنون اثری از آنها پیدا نشده، به دست رژیم سوریه کشته شده‌اند.» این در حالی است که عملیات جستجو برای ناپدیدشدگان همچنان ادامه دارد.
عبدالغنی افزود که رژیم سوریه در سال ۲۰۱۸ به خانواده‌های ۱۱۰۰ زندانی خبر داد که آنها در زندان‌ها مرده‌اند، بدون آن که جزئیاتی درباره مکان اجساد یا دلایل مرگ آنها ارائه دهد.
طبق گزارش شبکه سوری حقوق بشر که در ماه اوت ۲۰۲۴ منتشر شد، رژیم سوریه از سال ۲۰۱۱ بیش از ۱۳۶ هزار نفر را بازداشت کرده که از این تعداد بیش از ۹۶ هزار نفر در زمره ناپدیدشدگان قهری قرار دارند.
آمارها نشان می‌دهند که گروه داعش مسئول ناپدید شدن ۸۶۸۴ نفر است، در حالی که گروه‌های مخالف و ارتش ملی سوریه مسئول ۲۹۸۶ مورد ناپدیدی قهری، نیروهای دموکراتیک سوریه ۲۹۸۱ مورد و هیئت تحریر شام مسئول ناپدید شدن ۲۲۴۶ نفر هستند.
گزارش مذکور همچنین اشاره می‌کند که بیش از ۱۵۷ هزار نفر از سوی طرف‌های مختلف جنگ بازداشت یا ناپدید شده‌اند.
رژیم سوریه مسئول ۸۶/۶ درصد از این موارد شناخته شده، در حالی که باقی موارد بین دیگر طرف‌های درگیر تقسیم شده است.
گزارش سازمان عفو بین‌الملل در سال ۲۰۱۷ برآورد کرده بود که بیش از ۱۳ هزار نفر بین سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۵ در زندان صیدنایا اعدام شده‌اند.
به گزارش دیده‌بان حقوق بشر بیش از ۹۰ درصد زندانیان پالمیرا تحت شکنجه‌های سیستماتیک، از جمله محرومیت از خواب و گرسنگی عمدی قرار گرفته‌اند.
در شعبه فلسطین نیز مرکز عدالت و پاسخگویی سوریه در سال ۲۰۱۸ مستند کرد که در یک دهه، بیش از دو هزار زندانی در اثر شکنجه جان خود را از دست داده‌اند.
زندان‌ها آینه نظام هستند
زندان‌های سوریه با داستان‌های رنج و نقض حقوق بشر، امروز به عنوان گواهی زنده برای خشونت رژیمی شناخته می‌شوند که زیر بار حقایق فاش‌شده فروپاشید.
با استناد به روایات نجات‌یافتگان و اسناد سازمان‌های حقوق بشری، مشخص شده است که این بازداشتگاه‌ها نه تنها مراکز حبس، بلکه ابزارهایی برای سرکوب آزادی و خاموش کردن صداهای مخالف بوده‌اند.با وجود این، آزادسازی این زندان‌ها درباره امکان تحقق عدالت و آشتی در جامعه‌ای که سال‌ها رنج کشیده و اکنون به دنبال مسیری به سوی آینده‌ای است که حقوق بشر را محترم بشمرد و کرامت انسانی را حفظ کند، پرسش‌هایی جدی مطرح می‌کند.
پربينندهترين مطالب و خبرها
پربحثترين مطالب و خبرها
