ایران مشتریان بازار مازوت را چطور از دست داد؟

گروه اقتصادی: مازوت و تولید و مصرف آن در ایران هر از چندی به خبری در صدر اخبار تبدیل می‌شود و باز برای مدتی از یاد می‌رود، اما با هر بهانه‌ای از جمله بحران آلودگی هوا بار دیگر خبر به صدر اخبار باز می‌گردد.به گزارش اقتصاد24،این در حالی است که اخیرا نیز ﻣﻬﺮﺍﺩ عباد، ﻋﻀﻮ هیات ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎﻥ ﺍﺗﺎﻕ ﺗﻬﺮﺍﻥ ﻭ ﺍﻳﺮﺍﻥ گفته است که «مازوت تولیدی ایران هفت‌ برابر میزان استاندارد، گوگرد دارد. از سال ۲۰۱۶ ﺳﺎﺯﻣﺎﻥ ﺑﻴﻦ‌ﺍﻟﻤﻠلی ﺩﺭﻳﺎﻧﻮﺭﺩی (IMO) ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺖ که ﺑﻪ‌ﻣﻨﻈﻮﺭ کاهش ﺁﺛﺎﺭ ﻣﺨﺮﺏ ﺳﻮﺧﺖ کشتی ﺑﻪ ﻣﺤﻴﻂ ﺯﻳﺴﺖ ﺍﺯ ﺍﺑﺘﺪﺍی ﺳﺎﻝ ۲۰۲۰ ﺣﺪﺍﻛﺜﺮ ﻣﻴﺰﺍﻥ ﮔﻮﮔﺮﺩ ﻣﺠﺎﺯ ﺩﺭ ﺳﻮﺧﺖ کشتی‌ها ﺭﺍ ﺍﺯ ۳.۵ ﺩﺭصد به نیم‌ﺩﺭﺻﺪ ﻛﺎهش ﺩهد و به‌این‌ترتیب مازوت ایران مشتریان خارجی خود را از دست داد.
در این میان تحریم مانع از آن شد که کشور تکنولوژی پالایشگاه‌های خود را به‌روز کند تا میزان گوگرد مازوت تولیدی به استاندارد جهانی برسد و طرح‌های شرکت‌های دانش‌بنیان در این زمینه، به استثنای موارد معدودی در کتابخانه‌ها خاک می‌خورد. حالا این عقب‌افتادن از تکنولوژی روز سبب شده است که بخشی از بازار مازوت تولیدی ایران به دست روسیه و عراق بیفتد و به ناچار مازوت تولیدی در داخل کشور مصرف و سوزانده شود.»
مازوت چیست؟
مازوت نوعی نفت کوره به شمار می‌آید که کیفیت پایین و ویسکوزیته بالایی دارد و در نیروگاه‌های حرارتی و موارد مشابه از آن استفاده می‌شود. در اروپا و ایالات متحده، ترکیب مازوت شکسته به گازوئیل تبدیل می‌شود. در گذشته، مازوت برای گرم کردن خانه‌ها در شوروری سابق و شرق دور مورد استفاده قرار می‌گرفت چراکه آن‌ها تجهیزات لازم برای تبدیل مازوت به سایر محصولات پتروشیمی را نداشتند. در کشور‌های غربی به کوره‌هایی که از مازوت استفاده می‌کنند، کوره‌های ضایعات‌سوز نیز می‌گویند.

در واقع نفت کوره یا مازوت یکی از هیدروکربن‌های نفتی است که در مراحل پالایش نفت خام پس از نفتا، بنزین و نفت سفید به‌دست می‌آید و، چون سیاه‌رنگ است به نام نفت سیاه نیز خوانده می‌شود. این ماده ارزان‌ترین مادهٔ سوختنی برای کوره‌ها، حمام‌ها و تنور نانوایی‌ها، موتور‌های دیزلی دریایی و برخی نیروگاه‌ها است.

 اما حالا مساله این است که به نظر می‌رسد اکنون ایران به ازای صادرات گاز خود به عراق، چرا نفت دریافت می‌کند و از سوی دیگر چطور ناگهان عراق به اصلی‌ترین مشتری مازوت ایران تبدیل شده است؟ در واقع طرح این مساله از آن جا ناشی می‌شود که مرداد ماه سال جاری بود که اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی ایران اعلام کرد عراق در ازای بدهی گازی خود روزانه ۱۰۰ هزار بشکه نفت‌خام و مازوت عراق به ایران خواهد داد.
در آن زمان سیدحمید حسینی، رئیس هیئت‌مدیره اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی ایران چگونگی تهاتر گاز و برق با نفت‌خام و مازوت با عراق از را تشریح کرده و در گفتگو با ایلنا خبر داده بود که: توافق شد که در ازای صادرات گاز، روزانه حدود ۳۰ هزار بشکه نفت‌خام فوق‌سنگین و ۷۰ هزار بشکه مازوت عراق تحویل ایران شود.
حسینی البته در همان زمان با اشاره به تحریم‌های آمریکا گفته بود که: «اگر آمریکا نیز کارشکنی نکند، می‌توانیم کل پول برق و گاز صادراتی به عراق را که روزانه حدود ۲۰ میلیون دلار است از این محل تهاتر و در قبال بدهی‌های قبلی نیز کالا دریافت کنیم.» به گزارش اقتصاد ۲۴، حسینی در ادامه افزوده بود که قرار نیست مازوت و نفت‌خام وارد ایران شود. می‌توانیم محموله‌ها را در مبادی صادراتی عراق دریافت کنیم و توسط شرکت‌های ترانستی بفروشیم و پول را نیز به شرکت گاز و توانیر بپردازیم.
البته این سخنان در آن زمان و در شرایطی اعلام می‌شد که بنا به گفته مجید چنگی، مدیرعامل شرکت ملی گاز، ایران ۱۰ میلیارد یورو مطالبات گازی از عراق دارد که به حساب ایران در بانک TBI عراق واریز شده، اما مشکل، انتقال وجه از این بانک به ایران است. اما این همه ماجرا نیست. سیدحمید حسینی، رئیس هیات مدیره اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی ایران این بار در روز ۷ مرداد به ایسنا گفت: مجموع صادرات گاز و برق ایران به عراق روزانه ۱۰ تا ۱۵ میلیون دلار برآورد می‌شود.
رئیس هیات مدیره اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی ایران افزود: طبق گفته‌های وزیر خارجه عراق، ۱۸ میلیارد دلار و طبق اعلام بانک مرکزی ایران ۱۱ میلیارد دلار پول ایران در عراق در حساب‌های بانکی خودمان مانده و امکان انتقال فراهم نشده است.
حسینی در همان زمان گفته بود که: آمریکایی‌ها گمان می‌کردند که با این اقدام، عراقی‌ها از موضوع تهاتر که خلاف نظر آمریکایی‌ها بود منصرف می‌شوند، اما این اتفاق نیفتاد و آمریکایی‌ها عکس العمل نشان دادند و ۱۴ بانک عراقی را به بهانه همکاری ارزی با ایران تحریم کردند، از آن طرف دولت عراق موافقتنامه‌ای که با ایران داشت را قانونی کرد و قرار است از ابتدای آگوست آغاز شود. به گفته وی، بر اساس آن مقرر شد روزانه ۳۰ هزار بشکه نفت فوق سنگین و حدود ۷۰ هزار بشکه نیز نفت کوره دریافت کنیم، در مجموع روزانه ۱۰۰ هزار بشکه دریافت خواهیم کرد که می‌تواند بخشی از طلب روزانه را پوشش دهد.
رئیس هیات مدیره اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی ایران در آن زمان گفته بود که در روابط ما با آمریکا و روابط بانکی عراق مشکلاتی وجود دارد این راه‌حل (تهاتر) می‌تواند کمک کند و همچنین در آینده نیز افزایش یابد، و تاکید داشت: قطعا می‌توانیم باتوجه به مبلغی که روزانه برای تهاتر طلب داریم در مذاکرات بعدی حجم دریافت نفت‌خام و یا سوخت کوره را افزایش دهیم.این دو مورد گفتگو به خوبی نشان می‌دهد که ایران بخشی از طلب خود از عراق را به صورت نفت خام یا سوخت کوره دریافت کرده است.
از سوی دیگر روزنامه اعتماد در گزارشی به تاریخ ۱۵ دی ماه سال ۱۴۰۱ خبر داد که از اول تا دهم دی ماه، یعنی زمانی که مدارس و دانشگاه‌ها به دلیل آلودگی هوا ناشی از مصرف مازوت تعطیل بوده و بسیاری از شهر‌ها در وضعیت «ناسالم» و قرمز و بنفش قرار گرفته‌اند؛ ۶.۷ میلیارد دلار گاز طبیعی ایران تبدیل به گاز مایع شده و از مرز‌ها بیرون رفته است.
در واقع این گزارش تصریح دارد که گمرک ایران اعلام کرده که در ۱۰ روز ابتدای دی‌ماه سال گذشته رقمی حدود، ۱۷.۵ میلیون تن گاز طبیعی تبدیل به گاز مایع و از ایران به چند کشور همسایه «صادر» شده است. آن هم در میانه ناترازی تولید و مصرف گاز که با اوج‌گیری استفاده از مازوت برای نیروگاه‌ها و صنایع ایران و آلودگی شدید هوا برای ایرانی‌ها همراه شده است. مطابق اطلاعاتی که گمرک ایران منتشر کرده ارزش محموله‌های گاز طبیعی ایران که به صورت «مایع» و در بسته‌بندی‌های یک لیتری صادر شده، ۶.۷ میلیارد دلار بوده است.
به عبارت دیگر، از اول تا دهم دی ماه سال ۱۴۰۱، یعنی زمانی که مدارس و دانشگاه‌ها به دلیل آلودگی هوا ناشی از مصرف مازوت تعطیل بوده و بسیاری از شهر‌ها در وضعیت «ناسالم» و قرمز و بنفش قرار گرفته‌اند؛ ۶.۷ میلیارد دلار گاز طبیعی ایران تبدیل به گاز مایع شده و از مرز‌ها بیرون رفته است. گزارش گمرک نشان می‌دهد که این محموله‌های صادراتی گاز طبیعی به کشور‌های پاکستان، ارمنستان، ترکیه، افغانستان، عراق رفته است. البته که احتمالا زمانی که با تاخیری چند ماه گزارش سال جاری توسط گمرک اگر منتشر شود بار دیگر متعجب خواهیم شد، اما به نظر می‌رسد مساله مازوت سوزی حالا از همیشه جدی‌تر است.
یک توافق عجیب برای تهاتر گاز ایران با نفت عراق
حال در کنار این آمار صادرات، خوب است بار دیگر نگاهی به توافقی بیندازیم که مرداد سال جاری بین عراق و ایران بسته شده است.تیرماه سال جاری و پس از روز‌ها کش و قوس بر سر طلب ایران از کشور عراق، گفته شد که جمهوری اسلامی ایران اخیرا با عراق به یک قرارداد تهاتر نفت در برابر گاز رسیده است. محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر عراق شامگاه سه‌شنبه ۲۰ تیرماه خبر داده بود که بغداد و تهران پس از مذاکرات چند روزه توافق‌نامه‌ای را برای "واردات گاز ایران برای سوخت نیروگاه‌های عراق در ازای نفت خام عراق" امضا کردند، توافقی که «محمد السودانی»، نخست‌وزیر عراق، این توافق را به‌عنوان دستاوردی برای کشورش عنوان کرده است.
توافقی که بر اساس آن ایران گاز فشرده خود که از پاک‌ترین منابع سوختی است و خود در داخل با کمبود شدید آن مواجه است، به عراق صادر می‌کند و در برابر آن عراق به‌جای پول، به ایران نفت کوره با گوگرد بالا و نفت خام فوق‌سنگین ترش می‌دهد. قرار است این شیوه تهاتر، تا اواسط زمستان ۱۴۰۲ ادامه داشته باشد.
شبکه خبری «آرگوس» که اخبار مربوط به انرژی در جهان را پوشش می‌دهد، خبر داده که نفت خامی که قرار است در ازای واردات گاز به ایران داده شود، از میدان نفتی «قیاره» عراق تامین خواهد شد که اخیرا راه‌اندازی شده است. صادرات از این میدان نفتی به ایران، حدود ۳۴ هزار بشکه در روز با ماشین‌های تانکر، از راه زمینی انجام می‌شود. مقام‌های عراقی، جمهوری اسلامی را مجاب کردند که قرارداد سوآپ نفت فوق سنگین در برابر گاز به تهران، این امکان را می‌دهد که از مسدود شدن دوباره درآمد‌های خود در بانک مرکزی عراق جلوگیری کند و راه‌حلی برای دور زدن تحریم‌های آمریکا ایجاد کند.
به عراق گاز می‌دهیم و نفت می‌گیریم و بازار مازوت را هم از دست داده ایم
اما اگر فکر کرده اید همه چیز در همین اندازه عجیب باقی خواهد ماند باید بگوییم که نه باز عجیب‌تر خواهد بود، چرا که حالا در حالی ایران گاز به عراق می‌دهد و نفت سنگین دریافت می‌کند که از سوی دیگر به دلیل بحران در تولید مازوت و هم چنین مساله عدم رسیدن به سطح استاندارد بین المللی بخشی از بازار فروش مازوت ایران نیز به دست عراق و روسیه افتاده است. در واقع مشکل اینجاست که ﻣﺎﺯﻭتی که ﺑﻪ ﻋﻨﻮﺍﻥ یکی ﺍﺯ ﻣﺤﺼﻮﻻﺕ جانبی ﻧﻔﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ می‌شود و ﺩﺭ ﺑﺮﺝ ﺗﻘﻄﻴﺮ ﭘﺎﻻﻳﺸﮕﺎﻩ‌ها یکی ﺍﺯ ﺁﺧﺮﻳﻦ ﻣﺤﺼﻮﻻتی است ﻛﻪ ﺟﺪﺍﺳﺎﺯی می‌شود ﻭ ﺷﺎﻣﻞ ﮔﻮﮔﺮﺩ ﻓﺮﺍﻭانی ﺍﺳﺖ، اکنون در شبکه تولید ایران تقریبا از همه کشور‌های دیگر عقب افتاده است. درواقع ﺳﻪ ﻧﻮﻉ ﻧﻔﺖ ﺩﺭ ﺩﻧﻴﺎ ﻭﺟﻮﺩ ﺩﺍﺭﺩ، ﻧﻔﺖ ﺳﺒک، ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻭ ﺳﻨﮕﻴﻦ ﻛﻪ ﻋﻤﺪﻩ ﻧﻔﺖ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻔﺖ ﺳﻨﮕﻴﻦ ﻭ ترشی ﺍﺳﺖ ﻛﻪ یکی ﺍﺯ ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﻣﻘﺎﺩﻳﺮ ﮔﻮﮔﺮﺩ را ﺩﺭ ﺩﻧﻴﺎ دارد.
ﻣﺎﺯﻭﺕ ﺗﻮﻟﻴﺪی ﺍﻳﺮﺍﻥ ﺣﺪﻭﺩ ۳.۵ ﺩﺭﺻﺪ ﻭﺯنی گوگرد دارد و این در حالی است که ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻣﺎﺯﻭﺕ‌های ﺗﻮﻟﻴﺪی ﺩﻧﻴﺎ ﺩﺍﺭﺍی نیم ﺩﺭﺻﺪ وزنی گوگرد هستند.از طرف دیگر ﻗﻴﻤﺖ ﻣﺎﺯﻭﺕ ﺗﻮﻟﻴﺪی ﺍﻳﺮﺍﻥ ﺍﺯ ﻣﺎﺩﻩ ﺍﻭﻟﻴﻪ ﺁﻥ ﺍﺭﺯﺍﻥ‌ﺗﺮ ﺍﺳﺖ به این ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺍﻧﺠﺎﻡ کلی ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻭ ﺻﺮﻑ هزﻳﻨﻪ، ما کالایی ﺗﻮﻟﻴﺪ می‌کنیم ﻛﻪ ﺿﺮﺭ مالی ﻭ ﻣﺤﻴﻂ‌ﺯیستی ﺩﺍﺭﺩ و در نهایت نیز به نظر می‌رسد مشتری ندارد. ﺣﺪﻭﺩ ۲۰ درصد ﺍﺯ ﻓﺮاﻭﺭﺩﻩ‌های ﺗﻮﻟﻴﺪی ﻧﻔﺖ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺎﺯﻭﺕ (ﻧﻔﺖ ﻛﻮﺭﻩ) است ﻭ ﺣﺪﻭﺩ ۸۰ درصد ﺍﺯ ﺻﺎﺩﺭﺍﺕ ﺻﻨﻌﺖ ﭘﺎﻻﻳﺸﮕﺎهی ﻣﺎ ﻣﺎﺯﻭﺕ ﺍﺳﺖ. کما اینکه به گزارش اقتصاد ۲۴ و به نقل از شرق، ﻣﺸﺘﺮﻳﺎﻥ ﺧﺎﺭجی اکنون ﺩﻳﮕﺮ متقاضی ﻣﺎﺯﻭﺕ ﺗﻮﻟﻴﺪی ﺍﻳﺮﺍﻥ نیستند و ﻋﺮﺍﻕ ﻭ ﺭﻭﺳﻴﻪ ﺑﺎﺯﺍﺭ ﻣﺎﺯﻭﺕ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﺭﺍ ﺑﻪ‌ﺭﺍحتیﺍﺯ ﺁﻥ ﺧﻮﺩ ﻛﺮﺩﻩ‌ﺍﻧﺪ. کمااینکه ﺑﺮﺍﺳﺎﺱ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﭘﻨﺠﻢ ﻭ ﺷﺸﻢ ﺩﻭﻟﺖ‌ها ﻣﻜﻠﻒ ﺑﻮﺩﻧﺪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﭘﺎﻻﻳﺸﮕﺎﻩ‌ها ﺭﺍ ﺍﺻﻼﺡ کنند ﻭ ﺳﺎﻟﺎﻧﻪ ﺩﻭ ﺩﺭﺻﺪ ﺍﺯ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺎﺯﻭﺕ ﻛﻢ ﻛﻨﻨﺪ ﻭ ﺑﻪ ۱۰ درصد ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ. ﺍﺯ طرفی ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﺎﺩﻩ ۵۹ ﻗﺎﻧﻮﻥ ﺍﺻﻼﺡ ﺍﻟﮕﻮی ﻣﺼﺮﻑ ﻣﺼﻮﺏ ۱۳۸۹ ﺩﻭﻟﺖ ﻣﺠﺪﺩ ﻣﻜﻠﻒ ﺑﻪ کاهش ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺎﺯﻭﺕ ﺑﻪ ﺯﻳﺮ ۱۰ ﺩﺭﺻﺪ ﺑﻮﺩﻩ است ﺍﻣﺎ ﺍﻳﻦ ﺩﻭ ﻣﻘﺮره نیز ﻣﺎﻧﻨﺪ خیلی ﺍﺯ قوانینی ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻼﺡ ﻛﺸﻮﺭ ﺍﺳﺖ، ﺍﺟﺮﺍ نمی‌شود. فقط ﺑﻴﻦ سال‌های ۸۹ ﺗﺎ ۹۳ ﺑﻮﺩ ﻛﻪ کاهش ۴.۶ ﺩﺭﺻﺪی ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺎﺯﻭﺕ ﺭﺍ ﺷﺎهد ﺑﻮﺩﻳﻢ ﺍﻣﺎ ﺑﻌﺪﺗﺮ ﺑﻪ‌ﻭﺍﺳﻄﻪ ﻧﺎﺗﺮﺍﺯی ﺍﻧﺮﮊی ﻣﺎﺯﻭﺕ ﺑﻴﺸﺘﺮی برای ﻛﻤﺒﻮﺩ ﺍﻧﺮﮊی ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﺪ.
حال می‌توان به یک معادله چند وجهی پر از ابهام رسید
در حالی که ایران با بحران گاز مواجه است، به عراق گاز صادر می‌کنیم و در مقابل، چون به دلیل تحریم‌ها نمی‌توانیم پول خود را بگیریم، نفت کوره و یا نفت سنگین وارد می‌کنیم. از طرف دیگر به دلیل بحران‌های ناشی از تحریم ها، چون توانایی بازسازی زیرساخت‌های پالایشگاهی را نداریم با هزینه‌های سنگین‌تر در ایران از نفت خود به مازوتی می‌رسیم که حالا به خاطر عدم استاندارد‌های لازم خریدار ندارد و در مقابل عراق که از ما گاز خریده و پولی هم نداده در حال تصاحب بازار‌های مازوت ایران است و باز، چون در داخل با بحران گازی مواجه هستیم، مازوت را مصرف می‌کنیم. جالب است؛ نه؟ لابد هم مدیران خیال می‌کنند با این روند فرسایشی پر از ابهام و بی حاصل در حال دور زدن تحریم‌ها و مقاومت هستند در حالی که به نظر می‌رسد از همه سمت بازنده ما باشیم. مشتریان مازوت را از دست داده ایم، پولی نگرفته ایم و بازار را هر روز بیشتر به رقبایی، چون عراق و روسیه و قطر واگذار کرده ایم و به وعده‌هایی ناتمام و بی حاصل دلخوش داریم که تحریم‌ها را دور می‌زنیم در حالی که حقیقت این است، تحریم‌ها در حال ویران کردن زیرساخت‌های کشور و بحران زایی اقتصادی هستند و کاش زودتر حقیقت را ببینیم.