روایت فیزیکدانان آمریکایی از سفر به ایران

این فیزیکدانان در بازگشت از ایران طی مقاله‌ای که در شماره اخیر نشریه «نیچر فیزیک» (ژوئیه 2014) منتشر شده به بیان دیدگاه‌های خود در خصوص تعاملات علمی ایران و غرب و دستاوردهای این سفر با رویکرد دیپلماسی علم پرداخته اند. وارن ای پیکت، آنتونی جی لگت و پل سی دابلیو چو در این مقاله هدف خود از سفر به ایران را کمک به دیپلماسی علمی، ملاقات با دانشمندان ایرانی و آغاز ارتباطات علمی و تشویق آن، ضمن بازدیدی کوتاه از جو دانشگاهی و علمی در ایران عنوان کرده و آورده‌اند: «پرفسور محمد اخوان، استاد فیزیک دانشگاه صنعتی شریف در تهران که ما او را به لحاظ حرفه‌ای و هم به طور شخصی چندین سال است که می‌شناسیم، این بازدید را از طریق آماده‌سازی‌های خستگی‌ناپذیر امکان‌پذیر کرد. ما این بازدید را با خبررسانی به همکاران خود ادامه خواهیم داد که ابتدا از دانشگاه خود آغاز کرده و در ادامه این گزارش را ارائه می‌کنیم.

ما ورای هدف خود برای برقراری ارتباط و گوش دادن به همه ایرانیانی که ممکن بود ملاقات کنیم، کارهای ویژه دیگری هم داشتیم: 1- ارائه سخنرانی عمومی و پژوهشی در چهارمین کنفرانس ملی پیشرفتهای ابررسانایی (NCAS4) در تاریخ ششم و هفتم نوامبر در تهران، 2- ارائه یک سخنرانی در هر دانشگاه توسط هر یک از ما، 3- پذیرش منصب استادیاری در دانشکده فیزیک دانشگاه صنعتی شریف برای کمک به ارتباطات مستمر با دانشمندان ایرانی و 4- پیوستن به برنامه نوپای همکاری بین‌المللی فیزیک مواد پیشرفته (IRPAM) در دانشکده فیزیک دانشگاه صنعتی شریف به عنوان مشاور علمی. ما در سفر خود در مراسم افتتاح IRPAM شرکت کردیم.

در نهایت شگفتی، علاقه ما برای بهبود گفت‌وگو و درک متقابل به طور کامل در تمام سطوح منطبق شدند. ما در جلساتی شرکت کردیم که در آنها تبادلاتی با چندین مقام ایرانی صورت گرفت، از جمله رضا فرجی دانا، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری و حسین سالار آملی، قائم مقام وزیر علوم در امور بین‌الملل، سورنا ستاری، معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور، مجتبی خیام نکویی، سرپرست معاونت فناوری و نوآوری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و محمدعلی نجفی، رییس سابق سازمان میراث فرهنگی و گردشگری که دفتر وی در هماهنگی این سفر به ما کمک کرد. رضا روستا آزاد، رئیس دانشگاه صنعتی شریف نیز بسیار مهمان‌نواز بوده و به طور کامل از سفر ما حمایت کرد.

همه این مقامات در مورد بهبود روابط میان فردی بین دانشمندان در هر دو طرف و کار برای اصلاح تصاویر پیچیده‌ای که در میان مردم هر دو کشور رشد کرده و با شعارهای سیاسی و کمبود جریان اطلاعاتی دقیق در هر دو جهت افزایش یافته، ابراز شور و اشتیاق کردند.

سفر ما شامل ملاقات‌هایی با روسای دانشکده فیزیک و اعضای هیات علمی چهار دانشگاه صنعتی شریف، اصفهان، دانشگاه صنعتی اصفهان و شیراز در کنار ملاقات با دانشجویان بود. در حال حاضر سالانه 1500 مقاله توسط 500 استاد دانشگاه صنعتی شریف منتشر می‌شود. شخص اخوان نمونه‌ای از پشتکار است. وی پس از دریافت دکتری خود از دانشگاه نوتردام در سال 1973 به ایران بازگشت و اقدام به ساخت یک آزمایشگاه تحقیقاتی مغناطیس کرد. پس از انقلاب اسلامی، وی توانست فقط یک رقم فناوری - کنترلگر دما دریاچه شور – را تهیه کند. با این وجود پروفسور اخوان از سال 1995 تاکنون بیش از 100 مقاله را در مجلات بین‌المللی منتشر کرده است.

دانشمندان ایرانی از چالش‌هایی رنج می‌برند. اخیرا آنها به دلیل قانون تحریم ایران با مقاومتهایی از سوی برخی از ناشران علمی اصلی غرب در بررسی مقالاتشان مواجه شده‌اند. همانطور که ذکر شد، هر یک از ما مقام استادیاری فیزیک را در دانشگاه صنعتی شریف پذیرفته و به عنوان مشاوران علمی به IRPAM پیوستیم. قانون تحریم ایران در سال 2010 فعالیتهای اقتصادی زیادی را با ایران محدود کرد اگرچه تلاشهای بشردوستانه توسط سازمانهای غیردولتی و اشخاص ادامه شده و حتی توسط همین قانون پشتیبانی می‌شد. بسیاری از فعالیتها مانند فعالیت ما چیزی بین کسب و کار خالص و کار بشردوستانه خالص است. اگرچه علاقه ما به پژوهش بنیادی در سطوح بسیار پایه است که ابتدا با فیزیک مواد پیشرفته آغاز می‌شود اما همه می‌دانند که فیزیک در مرکز واکنش‌های هسته‌ای قرار دارد. اگرچه فعالیتهای انرژی هسته‌ای برای چندین دهه در سطح مهندسی و نه پژوهش پایه بوده است.

اکنون که این گزارش نگاشته می‌شود، مقامات دانشگاههای ما با سازمانهای آمریکا مانند وزارت کشور، وزارت بازرگانی، وزارت خزانه‌داری و اداره کنترل دارایی‌های خارجی همکاری می‌کنند تا در صورتی که برخی از فعالیتهای برنامه‌ریزی شده ما - مشارکت در آموزش و پژوهش – نیازمند دریافت مجوز از وزارت خزانه‌داری داشت، وارد عمل شوند. در ماه مارس اداره کنترل دارایی‌های خارجی یک مجوز کلی را برای تبادلات دانشگاهی و آموزشی بین ایران و آمریکا تائید کرد.

همانطور که از دامنه برنامه ما مشهود است – از مردمی که با آنها گفت‌وگو کردیم تا شرکت در چهارمین کنفرانس ملی پیشرفتهای ابررسانایی – محمد اخوان توانست سفر ما را به یک سفر برجسته در ایران تبدیل کند. از ما در انظار عمومی و در جلسات و همچنین در مصاحبه‌های گوناگون توسط یکی از شبکه‌های تلویزیونی و توسط دانشگاه صنعتی شریف فیلمبرداری شد. یک روز در خیابان شنیدیم – با ترجمه اخوان- که شخصی گفت: اینها همان دانشمندان آمریکایی هستند که دیشب در تلویزیون دیدیم. به طور اتفاقی بازدید ما همزمان با جشنهای دهه فجر بود که امسال سی و پنجمین سالگرد خود را جشن می‌گرفت.

در سطوح شخصی‌تر، ما از هر فردی که در خیابانها یا بازارها ملاقات کردیم، بازخوردهای مثبت دریافت کردیم. ایرانی‌هایی که ما به طور اتفافی می‌دیدیم اظهار شگفتی و خوشحالی می‌کردند که آمریکایی‌ها می‌توانند ویزای ایران را دریافت کنند و اینکه می‌توانند ایرانیان را ملاقات کرده و در مورد جامعه، رسوم و عقاید آنها اطلاعات کسب کنند. گروهی از دانش‌آموزان دبستانی دختر 11-12 ساله که انتظار می‌رود تعاریف ناخوشایندی در مورد آمریکایی‌ها شنیده باشند (همانظور که آمریکایی‌ها اطلاعات منفی در مورد ایران دریافت می‌کنند)، از ملاقات با ما خوشحال بودند و از ما عکس و امضا گرفتند. مطمئنا گرفتن ویزا برای بازدید از ایران آسان نیست، به همان میزان که ایرانی‌ها برای دریافت ویزای آمریکا با چالش‌هایی روبرو هستند. دعوتنامه شخصی روستا آزاد در کنار جلب حمایت ایرانیان در سطوح مختلف توسط پرفسور احوان برای تائید ویزای ما نقش مهمی را ایفا کرد.

بازدید ما از ایران اگرچه یکی از معدود بازدیدهای اینچ‌نینی توسط دانشگاهیان محسوب می‌شود، اما برای اولین بار نبود. بر اساس اطلاعات ما، اولین بازدید دانشگاهیان غربی از ایران پس از انقلاب اسلامی در سال 2004 بود که در آن گروه کوچکی از روسا و معاونان دانشگاه کالیفرنیا در دیویس به رهبری لری واندرهوف، رئیس دانشگاه و به میزبانی سعید سهراب‌پور، رییس وقت دانشگاه صنعتی شریف به ایران سفر کرده بودند. از آن زمان به بعد تنها چند بازدید دیگر صورت گرفته بود که همچنان رویدادهای نادری تلقی می‌شوند و ما با شگفتی همکاران آمریکایی خود در این باره روبرو شدیم.

واژگان «دیپلماسی علمی» در عنوان این مقاله وجود دارد. فعالیتهای ما به طور کامل در راستای این هدف بوده و امیدواریم دیپلماسی علمی که به طور رسمی توسط وزارت امور خارجه آمریکا تشویق می‌شود با ارتباط با انجمن آمریکایی برای پیشرفت علم (AAAS) عملی شود. این انجمن یک دفتر رسمی دیپلماسی علمی داشته و فصلنامه‌ای در باب این موضوع موسوم به Journal of Science Diplomacy منتشر می‌کند. انجمن سلطنتی انگلستان دیپلماسی علمی را تائید می‌کند و دفتر آن موسوم به مرزهای جدید در دیپلماسی علمی 5 شامل یک مطالعه موردی با عنوان «استفاده از علم برای تقویت روابط با جهان اسلام» است.

دیپلماسی علمی مستقیما هم راستای مفاد انجمن فیزیک بین‌المللی و سایر فعالیتهای انجمن فیزیک آمریکا است. ایده اولیه این است که ارتباطات کنونی را گسترش داده و ارتباطات جدید را در سطح شخصی دانشمند به دانشمند به عنوان مکمل ارتباطات از طریق سازمانهای غیردولتی ایجاد کرد.

دیپلماسی علمی از تاریخچه غنی ای برخوردار است. در دهه 1960 گروهی از فیزیکدانان آمریکایی با فیزیکدانان اتحادیه جماهیر شوروی در مسکو دیدار کرده و به دنبال آن سفر متقابلی صورت گرفت که توسط دانشکده‌های ملی هر دو کشور هماهنگ شده بود. این کار به درک متقابلی از این مساله کمک کرد که پژوهشهای بنیادی در آن زمان فی‌ نفسه یک فعالیت بین‌المللی بود. دیپلماسی پینگ‌پونگی در اوایل دهه 1970 شامل دعوتی از سوی چین برای تیم پینگ‌پونگ آمریکا به منظور بازدید و رقابت بود که پس از آن یک سفر متقابل صورت گرفت. این ارتباطات جدید بین دو کشور با بازدیدهایی توسط هنری کسینجر و نیکسون، رئیس‌جمهور وقت آمریکا از چین ادامه یافت و کمی بعد روابط دیپلماتیک بین دو کشور آغاز شد. اگرچه پیش‌بینی تاثیر این تلاش دیپلماسی علمی بین پرفسور اخوان و ما سه نفر مشکل است، اما تاریخ نشانه‌های خوش‌بینانه‌ای برای تاثیرهای مثبت ارائه می‌کند.

ما در ملاقاتهای خود با استادان فیزیک، تعالی پایدار سیستم آموزشی ایران را تایید کردیم. دانشجویان فارغ‌التحصیل ایرانی در کنار سایر دانشجویان بین‌المللی در دانشگاههای بزرگ در آمریکا و اروپا درنظر گرفته شده و پذیرفته می‌شوند و 60 درصد دانشجویان دانشگاههای دولتی زنان هستند. در حالی که بخش‌های خاصی از تحصیل در دانشگاه می‌تواند بهبود بیابد – برای مثال آزمایشگاه و فرصت های تحقیقاتی در مقطع کارشناسی – بزرگترین نیاز در سختترین چالش در پژوهش در سطح تحصیلات تکمیلی است.

تخصص استاد دانشگاه یکی از آنهاست. در حقیقت، بسیاری از اساتید فیزیک از تحصیلات و تجربه پژوهش در غرب برخوردارند. مشکل اصلی این است که زیرساختهای مدرن و تجهیزات آزمایشگاهی وجود نداشته و بودجه اندک است. هرچند تحریم‌های کنونی از خریدهای این چنینی جلوگیری می‌کند. شایان ذکر است، برخی از اعضای هیات علمی خوداتکایی نیرومندی نشان داده و تجهیزات آزمایشگاهی خود را ساخته‌اند. تشدیدکننده این هوای پژوهشی ضعیف، دسترسی دشوار به ناشران علمی، نه به دلیل تحریم‌هایی از هر نوع، بلکه بیشتر به خاطر هزینه‌های بالای اشتراک بسیاری از نشریات است.

تمایل مسوولان به ملاقات با دانشمندان آمریکایی به منظور ارتقاء ارتباطات و مشارکتهای علمی، دلگرمی بیشتری را فراهم می‌کند و ما معتقدیم علاقه قابل توجهی در جامعه فیزیک آمریکا (و به طور کلی غرب) برای ایجاد یک تلاش موثر دیپلماسی علمی وجود دارد. اگرچه هشدار می‌دهیم که نباید انتظار زیادی داشت. به نظر می‌رسد زمان برای استفاده از علم نه تنها برای ایجاد ارتباطات بلکه ارتقای تلاشهای آموزشی و پژوهشی در هر دو کشور و شروع به افزایش حسن نیت در میان جوامعی که در حال حاضر متضادند، وجود دارد.»