تحولات سوریه همه را غافلگیر کرد

گروه بین الملل:  تحولات سریع و پی‌درپی روزهای اخیر در سوریه بسیاری را غافلگیر کرد. این تحولات از زمانی آغاز شد که مخالفان مسلح به رهبری هیئت تحریر شام، که پایگاه آن در استان ادلب در شمال غربی سوریه است، عملیات برق‌آسای خود را علیه نیروهای دولتی آغاز کردند.
خبر سقوط حکومت بشار اسد، که تنها یک هفته پیش وعده «درهم کوبیدن تروریست‌ها» را داده بود، برای بسیاری از تحلیلگران امور سوریه غیرمنتظره بود.
این تحولات پرسش‌ها و شگفتی‌های زیادی را به دنبال داشت، به ویژه در مورد دلایل فروپاشی سریع نیروهای ارتش سوریه و عقب‌نشینی‌های پیاپی آن‌ها از یک نبرد به نبرد دیگر. چه عواملی در این شکست نقش داشتند؟ در فهرست «گلوبال فایرپاور» در سال ۲۰۲۴، سوریه از نظر قدرت نظامی در رتبه ششم کشورهای عربی و شصت و یکم جهان قرار دارد. این رده‌بندی که شامل ۱۴۵ کشور می‌شود، عواملی همچون تعداد نیروهای مسلح، تجهیزات نظامی، منابع انسانی و عوامل لجستیکی را در نظر می‌گیرد.
ارتش سوریه دارای تعداد زیادی سرباز بود که از سوی نیروهای شبه‌نظامی حمایت و پشتیبانی می‌شدند. این ارتش بر ترکیبی از تجهیزات فرسوده متعلق به دوران شوروی و تجهیزات جدیدتری متکی است که از متحدانی مانند روسیه دریافت کرده است.
بر اساس گزارش گلوبال فایرپاور، ارتش سوریه بیش از ۱۵۰۰ تانک و ۳۰۰۰ خودروی زرهی در اختیار دارد و همچنین به سامانه‌های توپخانه‌ای و موشکی مجهز است.
در حوزه نیروی هوایی، ارتش سوریه ترکیبی از جنگنده‌ها، بالگردها و هواپیماهای آموزشی در اختیار دارد و همچنین از یک ناوگان دریایی کوچک برخوردار است. علاوه بر این، فرودگاه‌ها و بنادر حیاتی مانند لاذقیه و طرطوس نیز از دارایی‌های استراتژیک آن محسوب می‌شوند.وضعیت ارتش سوریه از لحاظ نظری ممکن است مناسب به نظر بیاید اما عوامل بسیاری منجر به تضعیف آن شده‌ است.این ارتش بخش بزرگی از نیروی انسانی خود را، که در سال‌های ابتدایی جنگ داخلی حدود ۳۰۰ هزار نفر تخمین زده می‌شد، از دست داده است. بر اساس برخی برآوردها این تعداد به نصف کاهش یافته است، چه به دلیل درگیری‌ها چه فرار سربازان یا پیوستن آن‌ها به گروه‌های مخالف.
نیروی هوایی سوریه هم خسارات سنگینی را به دلیل جنگ داخلی و حملات هوایی آمریکا متحمل شده است.
اوضاع اقتصادی نیز به ویژه در مناطق تحت کنترل حکومت اسد، به دلیل «قانون سزار» آمریکا که در دسامبر ۲۰۱۹ تصویب و از ژوئن ۲۰۲۰ اجرا شد، وخیم‌تر شده است. این قانون تحریم‌های اقتصادی شدیدی را علیه افراد یا نهادهایی که با دولت سوریه ارتباط دارند، اعمال می‌کند.
گزارش‌های متعددی از پایین بودن حقوق سربازان ارتش سوریه منتشر شده است. این گزارش‌ها نشان می‌دهند که حقوق این سربازان معادل ۱۵ تا ۱۷ دلار در ماه است؛ مبلغی بسیار اندک که به گفته یک شهروند سوری «حتی برای سه روز هم کافی نیست».فواز جرجس، استاد روابط بین‌الملل در دانشگاه لندن، می‌گوید شرایط در سوریه طی سه سال گذشته به شدت تغییر کرده است. به گفته او «تحریم‌های آمریکا باعث فقیرتر شدن مردم سوریه و افسران ارتش شده است. برخی گزارش‌ها نشان می‌دهد که سربازان حتی به غذای کافی دسترسی ندارند و این موضوع به معنای شرایط روانی دشوار و نزدیک شدن آن‌ها به وضعیت قحطی است».
بشار اسد هفته گذشته با صدور فرمانی، اعلام کرد که حقوق سربازان ۵۰ درصد افزایش خواهد یافت. به گزارش خبرگزاری دولتی سوریه، این اقدام ظاهرا برای تقویت روحیه سربازان هم‌زمان با پیشروی مخالفان صورت گرفت. اما به نظر می‌رسد که تنها نوشدارویی پس از مرگ سهراب بود.در جریان نبرد میان نیروهای دولتی و مخالفان مسلح که با پیشروی سریع از حلب به سوی دمشق و عبور از حما و حمص همراه بود، عقب‌نشینی ناگهانی بسیاری از سربازان و افسران ارتش سوریه موضوعی بود که مورد توجه قرار گرفت.
این نیروها تجهیزات نظامی و سلاح‌های خود را در جاده‌ها رها می‌کردند تا از مواضع خود عقب‌نشینی کنند. باربارا پلت، خبرنگار بی‌بی‌سی در دمشق، گزارش داد که برخی از سربازان حتی یونیفرم‌های نظامی خود را کنار گذاشتند و لباس‌ غیرنظامی پوشیدند.
دکتر یزید صایغ، پژوهشگر ارشد مرکز کارنگی خاورمیانه در بیروت، معتقد است که «علل فروپاشی ارتش سوریه تقریبا به طور کامل به سیاست‌ها و عملکرد اسد از زمان به دست آوردن برتری نسبی علیه مخالفان در سال ۲۰۱۶ بازمی‌گردد. این سیاست‌ها ارکان اساسی قدرت او را تضعیف کرد و ارتش نیز از این آسیب‌ها مستثنا نبود. اخراج ده‌ها هزار سرباز، وخامت شدید وضعیت معیشتی، گسترش فساد و کمبود شدید مواد غذایی حتی در داخل ارتش، باعث سرخوردگی طایفه علوی شد که مناصب بالای نظامی را در اختیار داشتند».
او همچنین اضافه می‌کند که «روحیه ارتش به دلیل کاهش کمک‌های نظامی مستقیم از سوی ایران، حزب‌الله و روسیه که دیگر توان مداخله کافی یا اصولا هرگونه مداخله را نداشتند، به شدت افت کرده است. بدون وعده‌های واقع‌بینانه برای دریافت کمک‌های فوری، ارتش دیگر انگیزه‌ای برای جنگیدن ندارد».
پروفسور مایکل کلارک، کارشناس نظامی بریتانیایی و استاد مدعو در بخش مطالعات جنگی کینگز کالج لندن، به بی‌بی‌سی گفت که «حجم بالای کمک‌های نظامی خارجی به دولت اسد باعث شد که او بیش از حد به این کمک‌ها متکی باشد و از اهمیت توان داخلی ارتش خود غافل شود. در نتیجه سطح آموزش ارتش به شدت کاهش یافت و عملکرد فرماندهان آن بسیار تضعیف شد. بسیاری از افسران ارتش در مواجهه با حملات هیئت تحریر شام عقب‌نشینی و برخی نیز فرار کردند. وقتی افسران نتوانند مهارت‌های رهبری مؤثری از خود نشان دهند، تعجبی ندارد که سربازان نیز به فرار روی می‌آورند.»
روسیه نیز شمار زیادی از هواپیماها و نیروهای خود را از پایگاهش در لاذقیه خارج کرده تا نیازهای جنگ اوکراین را که از فوریه ۲۰۲۲ آغاز شد، برآورده کند.
فواز جرجس نیز معتقد است که «قطع حمایت‌های نظامی، سازمانی و فرماندهی از سوی ایران، حزب‌الله و روسیه یکی از دلایل اصلی سقوط سریع شهرهای سوریه بود».
او اضافه می‌کند: «این بار ارتش سوریه برای دفاع از حکومت نجنگید و با عقب‌نشینی از میدان‌های نبرد تجهیزات خود را رها کرد. این موضوع نشان می‌دهد که حمایت روسیه و ایران و رویکرد جنگی حزب‌الله، به ویژه پس از سال ۲۰۱۵، نقش مهمی در حفظ قدرت اسد داشت.»
هم‌زمان با وضعیت شکننده ارتش سوریه بسیاری از ناظران درباره تحولات سریع این کشور از زمان آغاز عملیات مخالفان در ۲۷ نوامبر، به این نکته اشاره کرده‌اند که اتحاد گروه‌های مخالف مسلح، تشکیل اتاق فرماندهی مشترک برای عملیات، آمادگی بالای آن‌ها برای این نبرد و توسعه توانایی‌های نظامی‌شان، همگی به تقویت جایگاه آن‌ها در برابر ارتش سوریه کمک کرده است.
همچنین به گفته کارشناسان پیام‌های اطمینان‌بخش مخالفان به ویژه خطاب به غیرنظامیان و اقشار مختلف مردم سوریه، و تاکید بر احترام به اعتقادات مذهبی و آزادی‌ها، ماموریت این گروه‌ها را آسان‌تر کرده و در پی آن دستاوردهای سریعی را علیه نیروهای دولت اسد برای آنها به همراه داشته است.
تمام این عوامل ظاهرا در فروپاشی سریع ارتش سوریه و به دنبال آن سقوط حکومت بشار اسد نقش داشتند؛ رویدادی که فواز جرجس آن را «بسیار شبیه به فروپاشی حکومت شاه ایران در سال ۱۹۷۹» می‌داند.
جرجس می‌گوید: «مخالفان سوری، چه از گروه‌های اسلام‌گرا و چه از جناح‌های ملی‌گرا، توانستند در کمتر از دو هفته نظام سوریه را ساقط کنند... حکومت اسد در وقت اضافه سر می‌کرد و هنگامی که حمله غافلگیرکننده مخالفان آغاز شد، ارتش از هم فرو پاشید و نظام مانند خانه‌ای شیشه‌ای درهم شکست.»