آیا رهبران  تحریر شام، دیگر  افراطی نیستند؟

گروه بین الملل: هفته گذشته احمد شرع، رهبر جدید سوریه (که قبلا با نام ابومحمد جولانی شناخته می‌شد) در حال بازدید از منطقه‌ای در دمشق بود که زن جوانی نزدیک شد و درخواست کرد با او عکس بگیرد. او به آرامی از زن خواست که پیش از گرفتن عکس موهایش را بپوشاند.
این ماجرا به سرعت بحث‌های داغی را در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی عربی به راه انداخت.
این رویداد ممکن است اتفاق کوچکی به نظر بیاید، اما نشان‌دهنده چالشی است که حاکمان جدید سوریه از گروه هیئت تحریر شام که سازمان ملل، آمریکا، اتحادیه اروپا و بریتانیا آن را گروهی تروریستی می‌دانند، با آن روبرو هستند.
در یک سو جمعیت متنوع و در برخی موارد لیبرال‌تر سوریه و همچنین جامعه بین‌المللی قرار دارند که پذیرش آنها برای بقا و مشروعیت هیئت تحریر شام ضروری است. برای آنها درخواست پوشاندن مو تصویر نگران‌کننده‌ای از آینده احتمالی سوریه تحت کنترل هیئت تحریر شام ترسیم می‌کند و به این نگرانی‌ دامن می‌زند که ممکن است چنین سیاست‌های محافظه‌کارانه‌‌ای در نهایت حجاب را برای همه زنان اجباری کند.
در سوی دیگر اسلام‌گرایان تندرو هستند که از شرع انتقاد می‌کنند که اصولا چرا با زنان عکس گرفته و آن زن را «متبرجه» توصیف می‌کنند (اصطلاحی برای زنی که لباس از نظر آنها نامناسب می‌پوشد یا آرایش دارد). آنها تاکید می‌کنند که این اقدام احمد شرع خلاف احکام شریعت است.
این تندروها نفوذ زیادی بر گروه‌های مسلح دارند و می‌توانند در داخل پایگاه اسلام‌گرای خود شرع نیز علیه او مخالفت به راه بیندازند.
هیئت تحریر شام با چالش سازگار کردن این خواسته‌های متناقض روبرو است؛ برقراری تعادل میان انتظارات جامعه بین‌المللی و بخش‌های لیبرال‌تر جمعیت سوریه با خواسته‌های پایگاه تندرو. هر دو طرف، اظهارات و اقدامات هیئت تحریر شام را با دقت زیر نظر دارند.توانایی این گروه در مدیریت این تنش‌ها برای حفظ کنترل و دنبال کردن اهداف سیاسی خود حیاتی خواهد بود.
شرع در پیام‌های خود بر همزیستی درون جامعه متنوع سوریه تاکید کرده، نظامیان سابق را مشمول عفو کرده، انتقام‌جویی خودسرانه علیه کارکنان و وفاداران سابق حکومت را ممنوع کرده و در برخورد با دشمنان سنتی، از جمله اسرائیل، آمریکا و روسیه، از زبانی بی‌طرف و گاه آشتی‌جویانه استفاده کرده است.
سخنان او عمدا عاری از لفاظی‌های تحریک‌آمیز یا تهدید بوده و به جای آن بر مسائلی مانند آشتی، ثبات و بازسازی تمرکز کرده است، که به عنوان تلاشی واضح برای خنثی کردن مخالفت‌ها و حذف هیئت تحریر شام و خود شرع از فهرست‌های تروریستی بین‌المللی ارزیابی شده است.
هنوز مشخص نیست که آیا رویکرد انعطاف‌پذیر شرع نشان‌دهنده یک تغییر ایدئولوژیک واقعی است یا استراتژی حساب‌شده‌ای است برای کسب تایید و تثبیت قدرت قبل از اجرای احتمالی یک دستور کار سخت‌تر و محافظه‌کارانه‌تر.
اما همین حالا نیز بعضی اقدامات او باعث نگرانی شدید در میان تندروها در سوریه شده که بر ایجاد حکومتی اسلامی مبتنی بر هویت سنی سخت‌گیرانه و متمایز اصرار دارند. اگرچه اعراب سنی، گروه مذهبی و قومی غالب در سوریه هستند، این کشور به شکل قابل توجهی دارای تنوع است و شامل گروه‌های اقلیت مختلفی از جمله علویان (طایفه بشار اسد)، کردها، مسیحیان، دروزی‌ها، ترکمن‌ها، اسماعیلی‌ها و همچنین گروه‌های کوچک دیگر می‌شود.
حتی اگر رهبری هیئت تحریر شام در تلاش خود برای تغییر صادق باشد، طیف متنوعی از گروه‌های اسلام‌گرا و جهادی که در سوریه ریشه دوانده‌اند - و بسیاری از آن‌ها نقشی کلیدی در حمله اخیر ایفا کردند - بعید است به چیزی کمتر از یک سیستم سخت‌گیرانه اسلامی رضایت بدهند. اگر هیئت تحریر شام از چنین مسیری منحرف شود، این گروه‌ها احتمالا برای اجرای دیدگاه خود به مقاومت مسلحانه متوسل خواهند شد.
اما باید توجه داشت که این چالش جدیدی برای هیئت تحریر شام نیست.
هیئت تحریر شام که قبلا با نام جبهه نصرت شناخته می‌شد و ریشه در جنبش‌های جهادی فراملی داشت، در طول یک دهه گذشته در حال تغییر و تحول بوده است.
این گروه از یک شاخه‌ مخفی داعش در سال‌های ۲۰۱۱ و ۲۰۱۲ به گروهی وابسته به القاعده بود تغییر ماهیت داد و تا سال ۲۰۱۶ به یک گروه مستقل تبدیل شد.
این گروه در سال ۲۰۱۷ کنترل خود را بر استان ادلب در شمال غرب سوریه تثبیت کرد و حکومتی غیرنظامی را در این منطقه اداره می‌کرد که ظاهرا بدون ارتباطات یا جاه‌طلبی‌های آشکار و پایدار جهادی فعالیت می‌کرد.
این تحول بازتابی از دیدگاه استراتژیک شرع است که احتمالا با رگه‌هایی فرصت‌طلبی و عملگرایی برای تضمین پذیرش و بقای بلندمدت این گروه همراه شده است. این استراتژی هیئت تحریر شام برای نشان دادن این که تهدیدی خارجی محسوب نمی‌شود، تا همین الان هم با نتایجی همراه بوده است.
در حالی که شرکای جهادی پیشین این گروه، یعنی القاعده و داعش، به شدت در سوریه از سوی ائتلاف تحت رهبری آمریکا هدف قرار گرفته‌اند - که به کشته شدن مکرر رهبران آنها، اغلب در خود ادلب منجر شده - احمد شرع با آزادی نسبی فعالیت کرده است.
اما منتقدان جهادی شرع او را متهم می‌کنند به این که سیاستمدار عوام‌فریبی است که حاضر است برای پیشبرد موقعیت خود و تضمین منافع سیاسی هیئت تحریر شام به هزینه دیگر گروه‌های مسلح فعال در سوریه، بر سر اصول مهم ایدئولوژیک سازش کند.
هیئت تحریر شام با به‌کار گیری یک استراتژی دوگانه‌ اقتدار خود را در ادلب تثبیت کرد: با برقرار کردن نوعی ثبات، حمایت عمومی مردم محلی را جلب کرد و هم‌زمان با توسل به زور، رقبا و حتی متحدان پیشین را سرکوب یا جذب خود کرد.
این گروه از به کارگیری لحن و زبان آشکار افراطی، جنگ برای مذهب و برپایی حکومت اسلامی (شریعت) در سوریه به‌ عنوان بخشی از یک پروژه جهانی اسلام‌گرایانه وسیع‌تر فاصله گرفت. در عوض آنها روایت «انقلابی» و ملی‌گرایانه‌ای را برگزیدند که بر هدف واحد و مشخص سرنگونی بشار اسد و «آزادسازی» سوریه تمرکز داشت.
جبهه غیرنظامی که هیئت تحریر شام در سال ۲۰۱۷ برای اداره ادلب تاسیس کرد، «دولت نجات سوریه» نام داشت. هدف از این اقدام نشان دادن قابلیت‌های حکومت‌داری هیئت تحریر شام و تقویت مشروعیت آن بود. این حرکت احتمالا با هدف کاهش نگرانی‌ها درباره اداره استان توسط شبه‌نظامیان صورت گرفت و تلاشی بود برای فاصله گرفتن از تصویر بی‌رحمانه‌ای که با حکومت داعش بر مناطقی در سوریه و عراق عجین شده بود.
دولت نجات سوریه در قالب یک دولت کوچک عمل می‌کرد، با نخست‌وزیر، وزارت‌خانه‌ها و اداره‌های محلی که بخش‌های مهمی مانند آموزش، بهداشت و بازسازی را مدیریت می‌کردند. همه اینها تحت هدایت شورایی مذهبی بودند که بر اساس شریعت (قوانین اسلامی) عمل می‌کرد. این دولت محلی همچنین آکادمی‌های نظامی و پلیس حرفه‌ای تاسیس کرد که اغلب مراسم فارغ‌التحصیلی آنها را نمایش می‌داد و رژه‌های نظامی برگزار می‌کرد که معمولا احمد شرع هم در آنها حضور داشت.
دولت نجات سوریه مکررا دستاوردهای خود را در زمینه بازسازی و ارائه خدمات به نمایش می‌گذاشت و این تلاش‌ها را با شرایط وخیم و فساد گسترده در مناطق تحت کنترل دولت سوریه یا گروه‌های مخالف رقیب مقایسه می‌کرد. شرع حتی دو بار در نمایشگاه سالانه کتاب ادلب شرکت و سخنرانی کرد.
اما هیئت تحریر شام در ادلب با چالش‌های قابل توجهی روبرو بوده و حکمرانی آنها بی‌مشکل نبوده است.
پیش از حمله مخالفان به رهبری هیئت تحریر شام در ۲۷ نوامبر، این گروه با اعتراض‌هایی مواجه بود که به ویژه رهبری شرع را هدف قرار می‌داد. معترضان، هیئت تحریر شام را به سرکوب مخالفت‌ها از طریق ناپدیدسازی قهری و زندانی کردن مخالفان و منتقدان متهم می‌کردند.
این گروه همچنین به اتهام هم‌دستی با قدرت‌های خارجی برای تضعیف «جهاد» در سوریه مورد انتقاد قرار می‌گرفت. در سال ۲۰۲۳ افشای یک رسوایی که مربوط به جاسوسانی در میان رهبری ارشد این گروه بود، آن را بیشتر تحت تاثیر قرار داد و از سوی تندروها متهم شد که عمدا از نبردهای معنادار علیه نیروهای دولتی اجتناب کرده تا حامیان خارجی را راضی نگه دارد.
در جریان چنین اعتراضاتی، شرع اغلب با اسد مقایسه می‌شد، و دستگاه امنیتی هیئت تحریر شام با «شبیحه» یا همان شبه‌نظامیان بدنام وفادار به اسد، قیاس می‌شد.
با وجود این توجه به این نکته مهم است که بسیاری از منتقدان هیئت تحریر شام، چه در گذشته و چه در حال حاضر، و برخی از کسانی که از سوی این گروه زندانی شده‌اند، تندروهایی بودند که به طور فعال علیه پروژه هیئت تحریر شام در ادلب تحریک می‌کردند. بقیه افراد محلی و فعالانی بودند که از آنچه انحصار قدرت و حکومت استبدادی هیئت تحریر شام می‌خواندند، انتقاد داشتند.
آن طور که رسانه‌های عربی و سازمان‌های غیردولتی گزارش می‌دادند برخی از ساکنان محلی شکایت‌هایی درباره محدودیت‌های مذهبی در ادلب داشتند، اما بنا بر گزارش‌ها این نارضایتی‌ها گسترده نبود. شاید دلیل آن انعطاف نسبی هیئت تحریر شام و این واقعیت باشد که اکثر ساکنان این استان سنی‌های محافظه‌کار هستند که ممکن است به‌طور کلی با وضع موجود موافق باشند.
در واقع هیئت تحریر شام اغلب از سوی تندروها به دلیل «سهل‌انگاری» و اهمال در اعمال قوانین سخت‌گیرانه شریعت در ادلب مورد انتقاد شدید قرار گرفته است.
احمد شرع گفته است که اجرای قوانین سخت‌گیرانه‌ای مانند پلیس اخلاق یک ایده منسوخ است که اغلب بیش از آنکه مفید باشد، آسیب می‌رساند. او در آوریل ۲۰۲۳ گفت: «ما نمی‌خواهیم جامعه‌ای ریاکار ایجاد کنیم که وقتی ما حضور داریم نماز بخواند و وقتی ما نیستیم، نخواند.» او گفت که می‌خواهد مردم به خاطر اعتقاداتشان به آموزه‌های اسلامی پایبند باشند، «نه با زور و اجبار».
با وجود این موضع‌گیری‌ها، این گروه در موارد زیادی اقدامات سختگیرانه‌ای را انجام داده تا تندروها را آرام کند؛ الگویی که نشان‌ می‌دهد هیئت تحریر شام ممکن است در آینده نیز در برابر چنین فشارهایی تسلیم شود.
به‌عنوان مثال، با وجود انحلال نیروهای مختلف «حسبه» (پلیس اخلاق) که تحت نام‌های ظاهرا بی‌ربط فعالیت می‌کردند و با وجود اعتراض‌های آشکار خود شرع، دولت نجات سوریه در اوایل سال ۲۰۲۴ پلیس اخلاق عمومی را تحت نظارت وزارت کشور خود تاسیس کرد.
این گشت‌های اخلاقی بر مغازه‌ها نظارت می‌کردند، اطمینان حاصل می‌کردند که زنان لباس‌های پوشیده مطابق با شرع می‌پوشند و اختلاط جنسیتی را در اماکن عمومی محدود می‌کردند.
چند ماه قبل از آن نیز وزارت آموزش این دولت محلی دستورالعملی صادر کرد که بر اساس آن تمام دانش‌آموزان و کارکنان زن باید «لباس اسلامی و مطابق با شریعت» بپوشند که شامل پوشاندن موها و اجتناب از «مد و گرایش‌هایی» است که با «آموزه‌های دینی ما» ناسازگار است. این دستور همچنین اختلاط جنسیتی در مدارس ابتدایی و دبیرستان را ممنوع می‌کرد.
تا همین اواخر ویژگی غالب گروه‌های مخالف در سوریه - چه مخالف و چه جهادی - تفرقه و چندپارگی بود که اغلب با دوره‌هایی از درگیری‌های میان‌گروهی همراه می‌شد. جناح‌های مسلح بر سر قلمرو، منابع درآمد، اقتدار و ایدئولوژی با یکدیگر رقابت می‌کردند.
این وضعیت به همراه عوامل دیگر، در طول سال‌ها توانایی این گروه‌ها را برای نبرد علیه بشار اسد و پیروزی بر او به‌شدت تضعیف می‌کرد.
اتحاد اخیر مخالفان که به سقوط اسد منجر شد، تحولی نسبتا جدید است و می‌تواند شکننده باشد. علاوه بر این جناح‌های رقیب همچنان در حال ایجاد چالش‌های داخلی هستند.
هیئت تحریر شام روابط پرتنشی با دیگر گروه‌ها و ائتلاف‌های بزرگ مخالف سوریه، از جمله «ارتش ملی سوریه» داشته که تحت حمایت ترکیه است. تمرکز ارتش ملی در جریان حمله اخیر عمدتا با اولویت‌های آنکارا همسو بوده است؛ تصرف مناطق تحت کنترل کردها در شمال سوریه برای از بین بردن وضعیتی که ترکیه آن را تهدید کردها در مرزهای خود می‌بیند.
مشخص نیست که این دو گروه بتوانند بر سر تقسیم مکان‌های استراتژیکی که از نیروهای کرد گرفته شده - یا به طور کلی در سراسر سوریه - به توافق برسند، به ویژه با توجه به اینکه هیئت تحریر شام همچنان برای وحدت کامل نیروها تحت رهبری خود فشار می‌آورد.
داعش که همچنان از طریق عوامل و سلول‌های خفته خود در سوریه فعال است، گفته است که به جهاد خود در این کشور ادامه می‌دهد و حکومت مخالفان به رهبری هیئت تحریر شام را به عنوان گروهی «مرتد» محکوم کرده و مدعی است که این گروه با حمایت نیروهای «کافر» به قدرت رسیده است.
با تضعیف کنترل نیروهای دموکراتیک سوریه به رهبری کردها در شمال شرق، داعش احتمالا زندان‌ها و اردوگاه‌های حسکه را هدف قرار خواهد داد که نیروهای مرتبط با داعش و خانواده‌های آن‌ها در آنجا زندانی هستند. آزاد شدن یا فرار گسترده زندانیان از این مراکز می‌تواند به طور قابل‌توجهی تعداد اعضای داعش و توانایی آن برای بی‌ثبات کردن سوریه را افزایش دهد.
از زمان آغاز جنگ داخلی سوریه در سال ۲۰۱۱ و سرکوب مرگبار اعتراض‌ها علیه اسد، این کشور طیف گسترده‌ای از جنگجویان خارجی، روحانیون و گروه‌های جهادی فراملی را جذب کرده است و این امر با مرزهای نفوذپذیر آن، به ویژه از طریق ترکیه، تسهیل شده است.
هیئت تحریر شام برای تثبیت کنترل خود بر ادلب و احتمالا به عنوان بخشی از توافق‌ با قدرت‌های خارجی برای مهار تهدید جهادی در شمال سوریه، برخی از گروه‌های محلی و خارجی را سرکوب کرده است. اما بعضی گروه‌های دیگر را جذب خود کرده و با ادغام آنها در ساختارهای خود، واحدهای آنها را به گونه‌ای تغییر نام داده است که خاستگاه خارجی آنها پنهان بماند. این واحدها شامل گروه‌های کوچک‌تری از آسیای مرکزی، قفقاز (چچنی‌ها) و اقلیت اویغور چین هستند.
بسیاری از این گروه‌های کوچک‌تر، از جمله گروه‌های جهادی مستقلی مانند انصار الاسلام و انصار التوحید، در حمله اخیر علیه اسد به طور فعال شرکت داشتند که نشان‌دهنده منافع بالقوه آنها در سوریه جدید است.
پس از سقوط اسد، گروه‌هایی مانند القاعده و همچنین برخی از شخصیت‌ها و علمای اسلام‌گرای میانه‌رو به هیئت تحریر شام یادآوری کرده‌اند که «وظیفه» آنها ایجاد نظامی اسلامی در سوریه است، نظامی که با هویت متمایز و مشخص سنی تعریف شود.
وقتی خبرنگار سی‌ان‌ان در روز ۶ دسامبر از احمد شرع پرسید که آیا هیئت تحریر شام قصد دارد نظامی اسلامی برپا کند، او جواب مبهمی داد. به جای پاسخ مستقیم بله یا نه، او گفت: «افرادی که از حکومت اسلامی می‌ترسند، یا اجرای نادرستی از آن دیده‌اند یا آن را به درستی درک نمی‌کنند.»
این پاسخ که معلوم بود از قبل به آن فکر شده، نشان می‌دهد که هیئت تحریر شام احتمالا قصد دارد حکومتی اسلامی برپا کند، اما شاید به شکلی منعطف‌تر و بازتر.
اما در همین مدت کوتاهی که هیئت تحریر شام حکومت اسد را سرنگون کرده، تنش‌های ایدئولوژیک پس از شادمانی‌های اولیه و تلاش‌ها برای اتحاد و رسیدن به هدف مشترک، بار دیگر پدیدار شده است. در روز ۹ دسامبر، هیئت تحریر شام حکمی برای عفو سربازان سابق صادر کرد، اما تندروها در سوریه این اقدام را بیش از حد «سهل‌گیرانه» و ناسازگار با قوانین شریعت توصیف کردند و با تشویق مردم به نافرمانی و حملات انتقام‌جویانه علیه وفاداران سابق حکومت، به‌ صراحت دستور هیئت تحریر شام را به چالش کشیدند.
هیئت تحریر شام تلاش کرد این آشوب را مهار کند و در تلاشی آشکار برای آرام کردن منتقدان، با صدور بیانیه‌ای اعلام کرد کسانی که در جنایات جنگی دست داشته‌اند، تحت پیگرد قرار خواهند گرفت. هم‌زمان هیئت تحریر شام تلاش کرد اقتدار خود را تقویت کند و وعده داد که هر کس دستورات رهبری این گروه را نادیده بگیرد و به انتقام‌جویی خودسرانه متوسل شود، مجازات خواهد شد.
یک نقطه اختلاف دیگر در روز ۱۶ دسامبر پدیدار شد، زمانی که احمد شرع برنامه‌هایی را برای انحلال و خلع سلاح گروه‌ها و شبه‌نظامیان مسلح در سوریه اعلام کرد و تصمیم گرفت که سلاح‌ها تنها در دست دولت و ارتش متمرکز شود.
بار دیگر تندروها اعتراض کردند و گروه‌ها را به حفظ سلاح‌های خود ترغیب کردند. حرف آنها این بود که این اقدام قدرت را در دست هیئت تحریر شام متمرکز می‌کند و اجازه مسلح ماندن هیچ گروه دیگری را برای به چالش کشیدن اقتدار آن نمی‌دهد و راه را برای استبداد هموار می‌کند.
واکنش ضعیف هیئت تحریر شام به حملات هوایی مکرر اسرائیل در سوریه پس از سقوط حکومت اسد هم باعث نارضایتی‌های بیشتر شد. احمد شرع بعد از چندین روز سکوت، سرانجام در روز ۱۴ دسامبر، حملات اسرائیل را محکوم کرد اما گفت که گروهش قصد ورود به هیچ درگیری جدیدی را ندارد و بر بازسازی سوریه تمرکز می‌کند. او همچنین تأکید کرد که اجازه نخواهد داد سوریه به پایگاهی برای حملات علیه اسرائیل تبدیل شود.
بعضی این واکنش را ضعیف و خیانت به اصول اسلام‌گرایانه دانستند. خشم آن‌ها با پیام اخیر القاعده تشدید شد که از هیئت تحریر شام می‌خواست تا مبارزه با اسرائیل و انجام «وظیفه» خود برای دفاع از فلسطینیان در غزه را در اولویت خود قرار دهد.
این تنش‌ها نشان می‌دهد که تندروها - چه در صفوف هیئت تحریر شام و چه در گروه‌های خارجی - اگر احساس کنند که بیش از حد از دیدگاه آن‌ها برای یک سوریه مذهبی جدید فاصله گرفته است، ممکن است آماده باشند علیه این گروه دست به اسلحه ببرند.
بسیاری از این افراد و گروه‌ها منافع زیادی در سوریه دارند و بعید است به راحتی از جاه‌طلبی‌های خود دست بکشند. آنها سوریه را مشابه افغانستان تحت طالبان می‌بینند؛ پروژه‌ای برای یک دولت اسلامی قوی و سنی که بتواند نفوذ منطقه‌ای داشته باشد و در عین حال به عنوان پناهگاهی امن برای مسلمانان تحت آزار و جهادی‌های تحت تعقیب عمل کند.
شرع و هیئت تحریر شام که هم از سوی لیبرال‌ها و هم تندروها تحت فشار هستند، تلاش می‌کنند میان این دو طرف تعادل برقرار کنند. به نظر می‌رسد که انعطاف‌پذیری کلید اصلی رویکرد آنها برای این کار باشد.
یک هفته پیش، از زنی که می‌خواست عکس بگیرد، خواسته شد که موهایش را بپوشاند.
چند روز بعد شرع با دو دیپلمات بریتانیایی، از جمله آن اسنو، نماینده ویژه بریتانیا در امور سوریه عکس گرفت؛ زنی که موهایش پوشیده نبود.