بزاق دهان؛ کلید تازه تشخیص دیابت

بیش از 400 میلیون نفر در سراسر دنیا به بیماری دیابت مبتلا هستند و پیش بینی می شود تا 20 سال آینده تعداد مبتلایان به دیابت به بیش از 592 میلیون نفر افزایش یابد.
 بر این اساس می توان گفت تا 20 سال آینده از هر ده نفر یک نفر به این بیماری مبتلا خواهد شد. با وجود پیشرفت های به دست آمده در حوزه علم پزشکی، تلاش ها برای حفاظت مردم در برابر عوارض تهدیدکننده این بیماری با شکست مواجه شده است.
 
سهولت تشخیص دیابت
 با توجه به گسترش میزان شیوع این بیماری در سطح دنیا، کنترل دیابت و عوارض حاد و مزمن این بیماری مستلزم صرف هزینه های قابل توجهی است که تامین بخشی از این هزینه ها به عهده مردم و تامین بخش دیگری از هزینه ها بر دوش سیستم بهداشتی و درمانی جامعه است. در الگوهایی که با هدف ارزیابی سلامت افراد در دنیا ارائه شده است توصیه می شود افرادی که بیش از 45 سال دارند، هر سه سال یکبار آزمایش قند خون انجام دهند. البته استثناهایی نیز وجود دارد. افرادی که وزن بالا دارند یا به فشارخون بالا مبتلا هستند و همچنین زنان باردار که به افزایش قند خون و دیابت بارداری مبتلا شده اند، باید حتی در سنین کمتر و با فاصله های زمانی کوتاه تر آزمایش قند خون را انجام دهند تا از نظر میزان قند خون زیرنظر باشند.
 
شناسایی قند خون بالا اقدامی به موقع به منظور شناسایی افراد مبتلا به دیابت پنهان و به حداقل رساندن عوارض و نشانه های این بیماری است. با توجه به این موضوع بسیاری از محققانی که در حوزه تجهیزات پزشکی فعالیت می کنند با هدف سهولت اندازه گیری قند خون برای افراد، ابزارهایی را طراحی کرده اند. یکی از این ابزارها که مبتنی بر روش های زیستی است، می تواند غلظت گلوکز را در بزاق انسان اندازه گیری کند. به این ترتیب افراد با در اختیار داشتن این ابزار به نمونه گیری از خون برای اندازه گیری میزان گلوکز نیازی ندارند. بررسی ها و آزمایش های انجام شده توسط دانشمندان حاکی است که براساس این روش میزان گلوکز به روشی مشابه اندازه گیری گلوکز در قند خون، سنجیده می شود.
 
در کشور ما نیز تحقیقات مشابهی با هدف ساخت ابزاری برای تشخیص دیابت با استفاده از اندازه گیری میزان گلوکز بزاق از سوی محققان مرکز الکتروشیمی دانشگاه تهران انجام شده است.   دکتر فرنوش فریدبد، استادیار دانشکده شیمی دانشگاه تهران و مجری این طرح تحقیقاتی درباره نخستین دستگاه تشخیص دیابت که بر مبنای اندازه گیری میزان گلوکز بزاق در این مرکز طراحی و ساخته شده در گفت وگو با جام جم می گوید: اندازه گیری میزان قند خون در افرادی که آزمایش های تشخیصی سالانه را انجام می دهند ـ به عبارتی غربالگری بیماران دیابتی ـ اهمیت بسیاری دارد و در حقیقت تنها راهکار تشخیصی برای افراد مبتلا به دیابت است. بر این اساس می توان گفت اندازه گیری میزان قند خون یکی از راه های اصلی برای تشخیص بیماری دیابت است. دستگاهی که برای تشخیص دیابت از طریق اندازه گیری میزان گلوکز بزاق طراحی و ساخته شده است، می تواند روش مناسبی برای تشخیص این بیماری در افرادی باشد که در ظاهر هیچ اثر و نشانه ای از این بیماری در آنها یافت نمی شود و در آستانه این بیماری قرار دارند. یکی از ویژگی های متمایز این روش در مقایسه با روش های تشخیصی دیگر، غیرتهاجمی و کم هزینه بودن این روش تشخیصی است.
 
کاهش محدودیت ها
 اگرچه پیش از این خبرهایی مبنی بر انجام تحقیقات درباره روشی مشابه در دانشگاه های دیگر در سطح دنیا عنوان شده بود، اما به گفته مجری این طرح، دستگاه تشخیص دیابت با اندازه گیری میزان گلوکز بزاق برای نخستین بار در دنیا توسط محققان مرکز عالی الکتروشیمی دانشگاه تهران طراحی و ساخته شده است. بررسی های انجام شده نشان می دهد نتیجه تست های انجام شده با این دستگاه با تست ها و روش های آنالیزی که برای سنجش قند خون استفاده می شود، کاربرد دارد. با این تفاوت که دستگاه اندازه گیری قند بزاق، در مقایسه روشی بسیار ارزانقیمت، بدون درد و به مراتب ساده تر است که موجب می شود حتی افرادی که در این زمینه تجربه و تخصص نداشته باشند نیز بتوانند به سهولت از آن استفاده کنند.
 
همکاری محققان رشته های مختلف
 دکتر فریدبد درباره این دستگاه این طور توضیح می دهد: این دستگاه در دو مدل ساخته شده است. تفاوت مدل کوچک با مدل رومیزی در این است که در مدل کوچک دستگاه اندازه گیری قند بزاق، صفحه کلید حذف شده است. این دستگاه به گونه ای طراحی شده است که کنترل های لازم از طریق ریزپردازنده کوچک برنامه ریزی شده برای دستگاه انجام می شود و به این ترتیب دستگاه می تواند به طور خودکار میزان قند خون را اندازه گیری کند. با توجه به این که بیماری دیابت در دنیا در حال گسترش است و کنترل این بیماری بار مالی سنگینی را برای افراد و جوامع همراه دارد، دستگاه ها و ابزارهای مختلفی را به منظور بهینه سازی نتایج به دست آمده از آنالیزهای انجام شده و همچنین بهبود عملکرد دستگاه در یک دوره زمانی 5/2 ساله انجام داده ایم که نتیجه آن به ساخت ابزاری با این ویژگی ها و مشخصات منجر شده است.
 
به گفته دکتر فریدبد، برای سنجش کارایی و عملکرد دستگاه اندازه گیری قند بزاق در سه مرحله تست ها و آزمایش های لازم انجام شده است. دانش فنی ساخت این دستگاه به طور کامل در انحصار مرکز عالی الکتروشیمی دانشکده شیمی دانشگاه تهران است و تخصص های مختلف از شیمی تجزیه و مهندسی الکترونیک تا رایانه و طراحی صنعتی در طراحی این دستگاه همکاری داشته اند. در حقیقت تا رسیدن به این مرحله مراحل مختلفی پشت سر گذاشته شده است. برای مثال برای کالیبره و در حقیقت تنظیم دستگاه اندازه گیری قند بزاق در شرایط مختلف آزمایشگاهی، مداری الکترونیکی برای نمونه رومیزی این دستگاه طراحی شده است یا این که صفحه کلیدهایی با عملکرد و شکل های مختلف طراحی شده تا در نهایت این دستگاه با مشخصات و ویژگی های کنونی نهایی شده است. به نظر می رسد با توجه به مشکلات و محدودیت های کنونی در زمینه تشخیص بیماری دیابت با استفاده از روش های آزمایشگاهی متداول و معمول، تولید دستگاهی برای اندازه گیری قند خون به روش کم هزینه ضروری است.
 
ارتباط قند خون موجود در بزاق با دیابت
 دکتر فرنوش فریدبد، استادیار دانشکده شیمی دانشگاه تهران درباره امکان انجام آزمایش های مشابه اندازه گیری قند خون از طریق بزاق می گوید: اثر دیابت روی مایعات بیولوژیک مختلف بدن مانند بزاق موضوعی است که از سال ها پیش مورد توجه قرار گرفته و تاکنون مطالعات متعددی در این زمینه انجام شده است. براساس نتایج این تحقیقات امکان وجود ارتباط بین میزان قند خون موجود در بزاق و دیابت وجود داشت و بر همین اساس این ایده مطرح شد که می توان دستگاهی مجهز به یک سیستم حساس به گلوکز با حساسیت بسیار بالا طراحی کرد که بتوان با استفاده از آن به روشی غیرتهاجمی که کمترین مشکلات و پیامدها را برای بیمار به همراه داشته باشد میزان گلوکز را اندازه گیری کرد.