پیامدهای تجارب جهانی طرح‌هاي انتقال آب

داریوش بهمئی *

---

گروه جامعه: امروزه یکی از دغدغه‌هاي اصلی مردم خوزستان بویژه اهواز و حومه، جلوگیری از اجرای برنامه‌هاي آشکار و پنهان در حال پیگیری برای انتقال آب کارون است و بر این باورند که برخی استان‌ها برای نجات کویر خشک خود در پی از بین بردن زمین‌هاي زنده و سبز جلگه خوزستان هستند و این را خلاف اجرای عدالت مي‌پندارند.
شاید اکنون برخی سیاستمداران و یا سیاستگذاران منابع آب کشور این واکنش‌هاي اجتماعی را از منظر تعصب جغرافیایی و نتیجه تبلیغات رسانه‌ها و افراد منطقه پندارند اما با مطالعه وسیع تر در طرح‌هاي انتقال آب در مکان‌هاي گوناگون جهان، خود در جایگاه مخالفین طرح‌هاي انتقال آب قرار گیرند. انتقال آب از سرشاخه‌هاي کارون از سوی سیاست گذاران آبی کشور، بهترین روش برای تأمين آب نقاط خشك مرکزی کشور تعریف و نقطه اميد مردم ساكن در نواحي مذکور عنوان گردیده، اما نبايد فراموش كرد كه اين تغييرات آبی، عوارضي را در پايين دست حوزه آبريز، در مسير انتقال و يا در ناحيه مصرف (بخش عمده خوزستان) به وجود مي‌آورد.

پرداختن به چالش ها، زوايا و خصوصیات مختلف از ديدگاهي تخصصی و کارشناسی با هدف بررسي آثار و تبعات انتقال آب کارون بر استان خوزستان و منافع ملي از ضروریات است. متاسفانه در موضوع انتقال آب، تنها بحث‌هاي فنی این طرح‌ها مطرح گردیده، از اين رو ضروری است مطالعه همه جانبه اثرات و پیامدهای انتقال آب از حوزه‌ آبريز کارون بر منافع ملي در فضايي کاملا علمي، کارشناسي و برپايه مستندات و استانداردهاي بين المللي مانند استانداردهاي پيشنهادي يونسکو، کميسيون جهانی سدها، شاخص‌هاي توسعه پایدار و تجربه‌هاي موفق و ناموفق انتقال بین حوضه ای آب درکشورهای گوناگون و نیز فارغ از هرگونه بخشي نگري اجتماعي و سياسي انجام پذیرد.

پیشینه جهانی طرح‌هاي انتقال آب
نتیجه کلی انتقال حجم وسیع آب با هدف تامین آب شهرهائی همچون پاریس، مارسی، آتن، هلسینکی، نیویورك، لس آنجلس، الجزیره و توکیو، رشد سریع جمعیت وتمرکز ساختار شهري در برخی از این مناطق شده و در درازمدت چالش هاي آبرسانی این شهرها را تشدید ساخته است. در ادامه این روند، دستیابی به منابع آبی که در دوردست‌ها قرار دارند مورد توجه قرار گرفته و این امري است که با مقاومت مردم و انجمن هاي محلی براي دفاع از منابع طبیعی خویش روبرو شده است.خلاصه ای از تجارب و پیامدهای جهانی انتقال آب بین حوضه ای در ادامه مي‌آید:

طرح انتقال آب از رودخانه هاي آمودریا و سیردریا
پس از تسلط روسیه بر آسیاي مرکزي، به منظور افزایش سطح زیرکشت و بهره برداري بهینه از مزارع و کشتزارها، طرح هاي آبرسانی متعددي به مرحله اجرا درآمد. این طرح‌ها با حفر کانال هایی براي انتقال آب سیردریا در سال 1930 شروع و شد، در سال 1939 کانال فرغانه احداث شد که طول آن 273.5 کیلومتر بود. در سال 1957 یک نیروگاه هیدرولیک و یک دریاچه ذخیره آب در اراضی مرتفع حد فاصل قرقیزستان و تاجیکستان ساخته شد که هدف آن ذخیره آب براي اراضی گسترده متعلق به تاجیکستان، قرقیزستان و ازبکستان بود. این طرح‌ها به همراه برنامه هاي متعدد دیگر که در طول سال هاي بعد به مرحله اجرا درآمد، ضمن آن که بخش وسیعی از اراضی بایر کشورهاي آسیاي مرکزي را آباد کرد و بر میزان بازده تولید افزود، اثرات مخرب زیست محیطی بسیاري به وجود آورد، که پیامد آن بروز خسارات و ضایعات مادي و جانی فراوان بوده است، به طوري که این عارضه به صورت معضلی منطقه اي درآمده است.

طرح هاي بزرگ انتقال آب از دو رودخانه آمودریا و سیردریا که در طول تاریخ به دریاچه آرال مي‌ریختند آغاز شد و با این شعار که پنبه، طلاي سفید است اراضی زیر کشت پنبه را از 5/3 به 5/7 میلیون هکتار افزایش دادند، به گونه اي که مقدار آب ورودي دریاچه به یک دهم کاهش یافت و وسعت دریاچه به یک سوم مقدار طبیعی آن تقلیل یافت و 100 کیلومتر عقب نشینی کرد دو بندر موبیناق در ازبکستان و آرالسک در قزاقستان خشک و متروك شد و صنعت صیادي در این دو بندر نابود و60 هزار شغل از بین رفت. بخش عمده اي از اراضی پنبه نیز به دلیل تغییرات محیطی نابود شد. خشک شدن دریاچه، بستري از نمک به وسعت 36 هزار کیلومتر مربع بر جاي گذاشت. همچنین نمک آب چهاربرابر شده و در نتیجه اغلب موجودات زنده در آن از بین رفته اند.

املاح، سم هاي کشاورزي و سایر مواد سمی که بر روي زمین خشک شده به جا مانده اند، توسط باد به مناطق دورتر منتقل شده و صدها کیلومتر مربع زمین را عقیم کرده اند، امري که به طور جدي سلامت اهالی محلی را به خطر انداخته است و کم خونی، بیماري جگر، مسمومیت خونی براثر سمومات کشاورزي و آهن هاي سنگین را شایع کرده است. نمک برخاسته از دریاچه نه تنها در ذوب برف کوه‌هاي نورسلطان، بلکه در ذوب برف کوه هاي آلپ نیز تاثیر مي‌گذارد. توفان هاي شن و نمک که حامل غبارهاي سمی آفت کش ها، ودها و سموم کشاورزي بودند براي مردم منطقه انواع بیماري هاي تنفسی،سرطان هاي پوستی و ریوي را به ارمغان آورد. براساس گزارش یونسکو در این منطقه سلامت زنان باردار به علت کیفیت بد آب آشامیدنی همچنان رو به وخامت است. اغلب نوزادان مرده و ناقص الخلقه به دنیا مي‌آیند به طوري که این منطقه یکی از بالاترین میزان مرگ ومیر نوزادان در جهان را داراست.ضمنا در ترکمنستان سالانه11میلیارد مترمکعب آب رودخانه آمودریا از طریق کانال قراقوم انتقال داده مي‌شود و در این مسیر انتقال50 درصد آب از دست مي‌رود.

بنیاد نجات دریاچه آرال در سال 1993 میلادي از سوي پنج کشور آسیاي میانه تاسیس شد و هدف آن حل مشکلات زیست محیطی منطقه به ویژه، متوقف کردن کاهش سطح آب دریاچه آرال است.
پیش از اجرای این طرح‌ها دریاچه آرال چهارمین دریاچه بزرگ جهان بود که حوضه آبریز آن در کشورهای افغانستان، ایران و پنج جمهوری شوروی سابق قرار داشت. دریاچه آرال تراژدی غم‌انگیز زیست‌محیطی مدرنیته امروز است که بیش از 80 درصد حجم خود را از دست داده و آنچه به‌جا مانده، شورابه تلخی است.

طرح‌هاي انتقال آب کشور سنگال
طرح هاي انتقال آب شهر داکار از جمله موارد دیگر است. سال هاي متمادي است که این شهر، آب خود را عمدتا توسط سفره هاي آب زیرزمینی موجود در اطراف خویش تامین مي‌کند. در80 درصد آب این شهر از منابع زیرزمینی بین گییرز و دماغه سبز، سال 1999 تامین مي‌شد. بیش از ده سال است که طرح کانال کایر به یک مار دریایی واقعی هیدرولوژیکی تبدیل شده است. هدف این طرح ساختن لوله آبی است که بتواند نیاز پایتخت سنگال را برآورده نماید.

این طرح هاي انتقال عظیم آب نه در پاسخ منطقی به یک نیاز واقعی به آب بلکه بیشتردر چارچوب یک افزایش بی حساب تولیدات کشاورزي و زیاده طلبی در تسلط بر طبیعت، انجام گرفته است. تفکري که اکنون به شدت در بین برخی مسئولین و افراد نا آشنا با اثرات سوء بلند مدت این طرح‌ها حاکم است. طرح مشابهي براي آبرساني شهر نوآکچوت تدارک ديده شده بود. از قرار، کانال سر بازي به درازاي ١٧٠ کيلومتر بين رودخانه سنگال و پايتخت موريتاني، مي بايست مخزن آب نيمه تصفيه شده اي به گنجايش ١٥٠ هزار متر مکعب و نيز مخزن شبه زيرزميني اي به گنجايش ٥٠٠٠ متر مکعب را پر کرده و بدين ترتيب ظرفيت روزانه توليد آب را تا سال٢٠٢٠ به سه برابر افزايش دهد.

اين طرح که هزينه اش به طور مشترک توسط صندوق مالي براي توسعه آفريقا، کويت و عربستان سعودي تامين مي شود، در ضمن قصد ساختن يک تصفيه خانه را هم دارد. ليکن برخي متخصصين از اين هراس دارند که کوچکي اندازه شبکه کانال، باعث سرريز شدن آب شود، امري که مي تواند نتايج بهداشتي بسيار خطرناکي به بار آورد (مانند رواج بيماري وبا).

انتقال آب در چین
چین در حال تجدید نظر برای بازنگری آینده آب کشور است تا از طریق اجرای شاهکارهای مهندسی، آب را با سامانه‌های شیب‌دار از ارتفاعات تبت به رودخانه خشک زرد در غرب کشور منتقل کند. در مسیر تبت غربی، پروژه انتقال آب شمال-جنوب علامت‌گذاری شده است. این پروژه به مسیرهای مرکزی و شرقی در دست ساخت که آب رودخانه یانگ‌تسه را به کلانشهر پکن از طریق سه مسیر1100کیلومتری کانال و لوله با هزینه 300میلیارد دلار منتقل می‌کند متصل می‌شود. نخستین مرحله طرح، شامل انتقال 4میلیارد مترمکعب آب در سال برابر ظرفیت انتقال کانال اصلی کالیفرنیا خواهد بود. ظرفیت این طرح به 46 میلیارد مکعب آب در سال افزایش پیدا خواهد کرد.

طرح هاي زیادي براي کنترل و انتقال آب در این کشور در حال مطالعه و اجرا مي‌باشد. طرح انتقال آب از جنوب به شمال چین از جمله بزرگ ترین طرح هایي است که در حال انجام مي‌باشد. از دلایل انتقال آب از جنوب به شمال چین مي‌توان از توزیع نامناسب منابع آب و خاك (شمال داراي زمین هاي مستعد و جنوب داراي آب مناسب مي‌باشد)، پایین افتادن سطح سفره هاي آب زیرزمینی و افزایش هزینه هاي پمپاژ و حفاري، نشست زمین، کاهش محصولات کشاورزي، آلودگی آب آشامیدنی درشمال چین نام برد. از جمله مشکلات این انتقال مي‌توان از اثرات سوء بر محیط زیست (نواحی مبداء، انتقال و مقصد) گران بودن هزینه انتقال و جابجایی ساکنین نزدیک محل آبگیري و مسیر (200 هزار نفر در محل آبگیري و50 هزار نفر در طول مسیر) نام برد.

روسیه و طرح‌هاي انتقال
مقام‌هاي روسی در برابر طرح چینی‌ها برای ساخت کانال آبیاری 300 کیلومتری و سامانه‌هاي شترگلو (سیفون) به‌منظور برداشت 450 میلیون مترمکعب آب از رودخانه ایرتیش دشت سیبری (مشترک بین دوکشور) آمادگی تسلیحاتی پیدا کرده‌اند. درصورت عدم توقف این طرح، بیش از 2میلیون روسی با بی‌آبی روبرو خواهند شد. شایعاتی نیز مبنی بر طراحی خط لوله‌ای برای برداشت آب از دریاچه مشهور بایکال روسیه برای انتقال به چین و احتمالا به خاورمیانه و در نهایت به آمریکا وجود دارد. دریاچه بایکال، بزرگ‌ترین دریاچه آب شیرین جهان است که حتی از مجموع دریاچه‌های پنجگانه آمریکا نیز بزرگ‌تر است. در سال 2005 برای نخستین بار دانشمندان روسی و چینی به مطالعات زیست محیطی مشترک در اطراف دریاچه و اندازه‌گیری کیفیت آب آن پرداختند.

انتقال آب در ایالات متحده آمریکا
طرحی برای احداث یک خط لوله به طول 650 کیلومتر جهت انتقال آب از رودخانه میسوری به نواحی پرجمعیت جنوب داکوتا، جنوب غربی مینه‌سوتا و شمال غربی آیوا در دست اقدام است. سازمان آب نوادای جنوبی مشغول مطالعه طرحی برای انتقال آب از جنوب نوادا به لاس وگاس به طول 500کیلومتر است. ایالت یوتا نیز پیشنهاد کرده تا خط لوله‌ای به طول 200کیلومتر و با هزینه 500میلیون دلار احداث شود تا آب دریاچه پاول به سنت جورج و کانتی ‌واشنگتن انتقال یابد.

ایالات کالیفرنیا، آریزونا و اوتا، با ساختن لوله عظیم انتقال آب لس آنجلس در سال 1930، دوران طرح هاي عظیم انتقال آب رودخانه کلورادو را آغاز نمودند و بدین ترتیب باعث خشک شدن دریاچه اوونز و نیز نابودي ساکنین محلی دره اوونز در کالیفرنیا گشتند. در حال حاضر، رودخانه کلرادو، مانند رودخانه هاي سیر دریا و آمو دریا در آسیاي میانه، فقط در برخی مواقع سال به دریا مي‌پیوندد که این امر موجب ایجاد فجایع زیست محیطی ناگهانی و خشنی شده است به طوري که باعث نابودي مناطق باتلاقی دلتاي کلورادو گردیده است.

در آمریکا وقتی ظرفیت منابع آبی از سال هاي بعد از 1960 در مناطق غربی شروع به کاهش نمود دادگاه عالی قضایی کالیفرنیا حکمی صادر کرد که بر طبق آن حجم آب برداري از رودخانه کلرادو محدودتر شد. ترس از کمبود آب، مهندسین و مسئولین سیاسی را به این فکر انداخت که از ایالات کلمبیا و مي‌سی سی پی بطور وسیعی آب منتقل کنند. با امتناع ایالات مذکور از این انتقال، این فکر پیش آمد که باید آب را از مناطق دورتر، جایی که به وفور وجود دارد یعنی از کانادا وارد نمود.

آن زمان، دوران طلایی مهندسی بود، دورانی که دست اندرکاران فکر مي‌کردند که براي پاسخگویی به تقاضا مي‌بایست عرضه را شدت بخشید، در نتیجه براي جبران کاهش آب ناشی از استفاده بیش از حد منابع محلی، مي‌بایست به انتقال حجم بسیار وسیع آب اقدام نمود. افکار عمومی در کانادا با قاطعیت تمام به این طرح‌ها پاسخ منفی داد. آنان با خطرات ناشی از انتقال وسیع آب آشنایی کامل داشتند. مسئله واگذاري کنترل آب، حق حاکمیت ملی کانادا را به طور بی رحمانه اي در برابر همسایه اش از بین مي‌برد. چنین طرح هایی امروز دوباره ارائه مي‌شوند و مخالفین آنها، چه در کانادا و چه در ایالات متحده، به موقتی بودن نتیجه کار اشاره مي‌کنند چرا که نمي‌خواهند عادت مصرف کنندگان را عوض نمایند. آنها معتقدند این انتقال آب تنها مشکل را به طرز بسیار پرخرجی از جایی به جاي دیگر منتقل مي‌کند. به اعتقاد اوتاوا، نمي‌توان از حاکمیت ملی خویش در امر آب دست کشید و رفتار غیرمسوولانه مصرف کنندگان آمریکایی را که آب را هدر مي‌دهند، تشویق نمود در سال 2000 کمیسیون بین المللی مرکب، که سازمانی است مرکب از دو کشور کانادا و آمریکا براي حل اختلافات مرزي این دو کشور، در مورد مسئله آب حق را به کانادا داده است و تاکید کرده که این گونه انتقال وسیع آب تنها در صورتی مطرح خواهد شد که آخرین راه حل ممکن باشد و آن هم به شرط اینکه آب برداشته شده به مخزن اصلی اش بازگردانده شود.

نوادا ایالتی خشک در آمریکا مي‌باشد که پیشرفت هاي فراوانی داشته است و اخیراً این ایالت به عنوان ایالتی با بیشترین درصد شهرنشینی در ایالات متحده معرفی شده است. طبق پیش بینی‌ها نیاز آبی این ایالت تا سال2020، حدود 9 درصد افزایش مي‌ یابد. تاکنون بیشتر آب هاي در دسترس سطحی و تقریباً نیمی از آب قابل برداشت زیرزمینی مورد بهره برداري قرار گرفته است. بیشتر از 20 مورد انتقال آب بین حوضه اي در نوادا وجود دارد.

اهداف این انتقال‌ها شامل: تامین آب کافی، حفاظت از حقابه هاي موجود، حفاظت از کیفیت آب، تأمین آب مناطق روستایی، تأمین آب براي توسعه اقتصادي منطقه و حفاظت محیط زیست مي‌باشد. در عین حال نگرانی هایی در ارتباط با اثرات انتقال آب وجود دارد که این نگرانی‌ها در مبداء شامل تأثیر بر روي حقابه ها، کاهش جریان رودخانه ها، خشک شدن برکه‌ها و کاهش سطح آب در دریاچه هاي پایین دست و سفره هاي آب زیرزمینی مي‌باشد. طرح‌هاي متعددی برای انتقال آب از کانادا به ایالت‌های غرب میانه آمریکا پیشنهاد شده که به‌دلیل مخالفت‌هاي زیاد به تعویق افتاده است.

انتقال آب در ژاپن
در کشور ژاپن از دیرباز انتقال آب بین منطقه اي انجام مي‌شده است. طرح هاي انتقال قدیمی، به منظور آبیاري مزارع برنج صورت مي‌گرفته است. اما هدف طرح هاي جدید تأمین آب مورد نیاز شهرهاي بزرگ است. مهمترین مشکل اجتماعی طرح هاي انتقال آب در ژاپن، اخذ مجوز براي احداث مخازن و جلب رضایت مردمی است که باید محل زندگی خود را تغییر دهند. براي اینکه به جز زمین داران بزرگ، بقیه مردم در این جابجایی از نظر اقتصادي متضرر مي‌شوند. نگرانی دیگر مردم تحلیل سفره هاي زیرزمینی در اثر انتقال آب و کاهش جریان رودخانه است.

بر اساس قوانین کشور ژاپن، رواناب یک دارایی عمومی است. به عبارت دیگر حقابه‌ها باید از طرف دولت به کاربران اعطا شود. با وجود این بیشتر حقابه هاي کشاورزان قبل از قانون جدید وجود داشته است و کشاورزان مالک حقابه شناخته مي‌شوند. بر اساس قوانین، استفاده جدید از آب نباید موجب لطمه به حقابه‌ها شود. با توجه به این که در خشکسالی هاي شدید، برداشت آب توسط کاربران جدید در بالادست موجب کمبود آب در پایین دست براي حقابه بران گردیده است، عموماً با هر برداشت جدید مخالفت مي‌شود. به منظور حل این مشکل پیشنهاد شده است که محل برداشت مصارف جدید بالادست محل برداشت حقابه بران پایین دست نباشد.

انتقال آب به توکیو از قرن16میلادي آغاز گردیده است. در اویل قرن بیستم میلادي جمعیت این شهر به1.1میلیون نفر رسیده و سالانه 50 میلیون مترمکعب آب به این شهر انتقال داده مي‌شد. در سال1935 جمعیت به 5 میلیون نفر و حجم آب انتقالی به 300 میلیون مترمکعب افزایش یافت. در اوایل1960 جمعیت 7 میلیون نفر بود و یک میلیارد مترمکعب آب به شهر انتقال مي‌یافت. براي تأمین نیاز روزافزون شهر، تصمیم گرفته شد که انتقال آب حوضه به حوضه از رودخانه تن صورت پذیرد .بر اثر مخالفت انجمن صنفی کشاورزان، سد مخزنی براي انتقال آب به جاي آنکه در بالادست مزارع ساخته شود در پایین دست آنها احداث گردید به نحوي که هم نیاز کشاورزان برآورده گردد و هم آب مورد نیاز براي انتقال تأمین شود.

لیبی
بخش اعظم لیبی را صحرا فراگرفته و رشد سریع بخش ساحلی آن به‌حدی رسیده است که منابع محدود آب کشور تکافوی نیازهای روزافزون این کشور را نمی‌دهد. از سال1980سرهنگ معمرقذافی اجرای بزرگترین رودخانه ساخت انسان برای انتقال آب‌های معادن باستانی اعماق صحرا را آغاز کرد. او خط لوله زیر زمینی بسیار عظیمی به طول حدود 5هزار کیلومتر و با صرف 35میلیارد دلار هزینه احداث کرد تا بخش ساحلی لیبی گلستان شود.

بیش از 1300حلقه چاه عمیق که ژرفای بعضی بیش از 500 متر بود، حفر شد. در سال 2007 روزی بیش از 5.6 میلیون مترمکعب آب از معادن ژرف صحرا مکیده می‌شود. این هشتمین شگفتی جهان با دو مشکل اساسی روبه‌رو است، اول اینکه آبخوان‌ها واقع در ژرفای صحرا در محدوده چند کشور از جمله چاد، مصر و سودان واقع شده و آنها مدعی حقوق طبیعی خود هستند، دوم اینکه آبخوان‌های مذکور فاقد منابع تغذیه هستند و در زمره آب‌های تجدید‌شونده محسوب نمی‌شوند در نتیجه و پس از تخلیه آب‌ها، لیبی با بی‌آبی شگفت‌آوری روبه‌رو خواهد شد.

هند
هندوستان در پی احداث یک خط لوله بزرگ از سد تهری (این سد که بعد از اتمام پنجمین سد بزرگ جهان خواهد بود، 42هزار هکتار اراضی حاصلخیز را مدفون می‌کند) در ارتفاعات هیمالیا است تا منابع محدود آب رودخانه مهم گنگ را برای مصارف کلانشهر دهلی انتقال دهد. این طرح در راستای پیشنهاد اتصال رودخانه‌های هندوستان از طریق احداث سدهای به‌اصطلاح سوپر سد و اجرای طرح‌های بزرگ انتقال آب به‌وسیله کانال‌ها و خطوط لوله در نظر گرفته شده است. هزینه اجرای این طرح عظیم خارج از تصور، 200برابر هزینه آموزشی کشور و 3برابر درآمدهای مالیاتی این کشور است.

انتقال آب از لسوتو به آفریقاي جنوبی
این طرح، یکی از مفصل ترین پروژه هاي انتقال آب در جهان است که نمونه اي از همکاري هاي دو کشور مستقل براي تأمین منافع متقابل مي‌باشد. آفریقاي جنوبی از نظر منابع طبیعی آب، غنی نیست در حالی که لسوتو منابع آب فراوانی دارد. بنابراین طبیعی است آفریقاي جنوبی، که قدرت اصلی صنعتی در جنوب آفریقا به شمار مي‌رود، از کشور همسایه خود براي تامین آب که از پیش شرط هاي توسعه است کمک بخواهد.از سوي دیگر، لسوتو که یکی از فقیرترین کشورهاي جهان است به شدت نیازمند افزایش درآمدهاي حود از محل دریافت حق امتیاز فروش آب در این طرح مشترك است.