یادکرد ۵۰ سالگی لیگ فوتبال باشگاهی ایران

حسین دلیر
8 تیر 1352 روزی است که لیگ فوتبال «تخت جمشید» در ایران آغاز به کار کرد. لیگی که 5 دوره‌ی آن به‌طور کامل برگزار و دوره‌ی ششم در میانه‌ی راه با اوج‌گیری انقلاب؛ نیمه‌تمام رها گشت. 50 سال از آن تاریخ می‌گذرد و در این مدت، فوتبال باشگاهی در ایران تغییرات فراوانی به خود دیده است. اگر ۱۱ آبان 1380، سرآغاز لیگ برتر فوتبال کشور است؛ 8 تیر 52 را می‌توان و باید مبدأ ساختارسازی رقابت‌های باشگاهی در نظر گرفت. با هراندازه بی‌میلی به یادکردهای آن دوران در روزگار کنونی! نقطه‌ی آغازین رقابت‌های سراسری باشگاهی در کشور به تعبیر بسیاری افراد، همان سال 1349 و تشکیل جام منطقه‌ای است. اگر آن سال را بتوان مبدأ این رقابت‌ها دانست باید سال 52 را آغاز ساختارمندی‌اش نامید. این مناسبت و یادکرد از لیگ تخت جمشید، بهانه‌ای برای مرور 11 نکته‌ی کوتاه است.

1- داستان برخی تیم‌های پرهوادار فوتبال ایران به سرآغاز لیگ تخت جمشید پیوند می‌خورد. هشت ماه پیش از آغاز این لیگ؛ تیم فوتبال صنعت نفت آبادان تاسیس شد و کمی بعدتر در آغاز سال 52 نیز تیم جنوب اهواز (نیرو).
ماشین‌سازی؛ ذوب‌آهن؛ ملوان؛ تراکتورسازی و ابومسلم دیگر تیم‌هایی بودند که در بازه‌ی سال‌های 47 تا 49 شکل گرفتند اما تا پیش از لیگ تخت‌جمشید هیچ آوازه‌ای در فوتبال نداشتند. لیگ جدید فرصتی برای ظهور همین نام‌های جدید شد. و البته زوال تیم‌های ریشه‌داری چون تاج، کارگر، جم و شاهین آبادان؛ رستاخیز خرمشهر؛ تاج اهواز و شیراز؛ آریا مشهد؛ کیان تهران؛ کلنی مموریال تبریز و...

2- به دلیل ناتمام ماندن دوره‌ی ششم لیگ در میانه‌ی سال 57؛ عملکرد تیم‌ها و رقابت‌ها فقط در 5 دوره‌ی جام تخت جمشید قابل‌جمع است. در آن پنج دوره؛ تنها سه تیم پرسپولیس، پاس و استقلال، موفق به کسب عنوان قهرمانی شده و هر سه به ترتیب موفق‌ترین تیم‌های آن رقابت‌ها نیز به‌حساب می‌آیند. هرچند شهباز (شاهین سابق) در دوره‌ی ششم با دوازده بازی، صدرنشین بود و می‌کوشید به سلطه‌ی قهرمانی‌های تکراری پایان دهد. عملیاتی که بدون معرفی قهرمان، برای شهبازی‌ها تا همیشه ناممکن شد.

3- لیگ تخت جمشید، به واقع مدل ویرایش شده‌ای از لیگ‌های منطقه‌ای و سراسری در کشور بود. در دوره‌ی مدیریت «کامبیز آتابای» بر فدراسیون فوتبال؛ برای همانند شدن با لیگ‌های معتبر اروپایی، تصمیم به راه‌اندازی این لیگ گرفته شد. با آیین‌نامه‌ای که نسخه‌ی ارتقا یافته‌ی رقابت‌های گذشته بود. به‌جز نام تازه؛ با افزایش چهار تیم و بعدها هشت تیم به این رقابت‌ها، تعداد نمایندگان استان‌های فوتبال‌خیز، رشد درخور توجهی یافت. این سیاست فدراسیون آتابای، به گسترش فوتبال باشگاهی در کشور انجامید.

4- یادکردها این مزیت را دارند که به بهانه‌ی آن‌ها بر برخی نام‌ها و رخدادها توقف کرد. کامبیز آتابای، بنیان‌گذار نخستین لیگ ساختارمند فوتبال؛ دهمین رئیس فدراسیون فوتبال ایران و ششمین رئیس کنفدراسیون فوتبال آسیا بود. پدرش معاون وزیر دربار و مادرش نیز ریاست کتابخانه سلطنتی در روزگار پهلوی دوم را بر عهده داشت. آتابای فردی است که از حضور طولانی‌مدت او در جایگاه ریاست فدراسیون فوتبال، به‌عنوان یکی از دوره‌های برجسته از نظر ساختارسازی و تشکیلاتی در این نهاد یاد می‌شود. موفقیت‌های آتابای و فدراسیون فوتبال در آن دوره؛ از این نظر قابل توجه‌اند که برآیندی از مشورت‌های همیشگی با کارشناسان و صاحب‌نظران خوش‌فکر بوده است.

5- پنج دهه قبل‌تر؛ نام و نشانی از بسیاری تیم‌های کنونی فوتبال نبود. سطح اول رقابت‌های باشگاهی ایران؛ عرصه‌ی یکه‌تازی آن‌هایی بود که بسیاری‌شان اکنون به تاریخ پیوسته‌اند. از آن دسته می‌توان پاس، بانک ملی، ایران جوان، آرارات، شهباز، عقاب، برق شیراز و... را مثال زد. نام‌هایی که بخشی از خاطره و حافظه‌ی فوتبالی هواداران دهه‌های گذشته را تشکیل می‌دهند.

6- استان تهران با 11 باشگاه، بیشترین نماینده را در ادوار لیگ تخت جمشید دارا بود. خوزستان، اصفهان و آذربایجان شرقی هرکدام با دو تیم و هر یک از استان‌های خراسان، فارس و گیلان با یک نماینده؛ هفت استان تشکیل دهنده‌ی این لیگ در دهه‌ی پنجاه به شمار می‌روند. استان‌هایی که از نظر فدراسیون فوتبال، مناطق فوتبال‌خیزی بوده و از این حیث توجه بیشتری به آن‌ها می‌شد. منهای خراسان؛ دیگر استان‌ها همچنان در سطح اول فوتبال باشگاهی حضوری پر رنگ دارند.
بر اساس آیین‌نامه فدراسیون؛ به‌وضوح تیم‌های شهرستانی برای صعود به جام تخت جمشید شرایط دشوارتری در مقایسه با تیم‌های تهرانی داشتند. آن تیم‌ها پس از پیمودن سه مرحله‌ی دشوار، مجوز حضور در این لیگ را به دست می‌آوردند. ابتدا کسب عنوان قهرمانی در رقابت‌های شهر خود؛ سپس قرارگیری در جایگاه‌های اول یا دوم مسابقات منطقه‌ای و آنگاه به رقابت‌های نهایی در مرحله سوم راه یافته و در صورت موفقیت در آن مرحله، وارد جام تخت جمشید می‌شدند!
حتی می‌توان به قانون ممانعت از حضور تیم‌های همنام در آن لیگ اشاره کرد. تاج آبادان و تاج اهواز به‌عنوان تیم‌های صعود کننده؛ تنها به واسطه‌ی همین قانون از حضور در رقابت‌ها محروم شدند تا سهمیه خوزستان در سطح اول فوتبال باشگاهی افزایش نیابد.

7- پیش از لیگ تخت جمشید؛ مسابقات باشگاهی منطقه‌ای مهم‌ترین تجربه‌ی رقابت‌های باشگاهی ایران به‌حساب می‌آمد و از این نظر باید لیگ تخت جمشید را در حکم زیربنای لیگ‌های بعدی در ایران دانست. برخلاف جام قهرمانی ایران و لیگ منطقه‌ای و دیگر رقابت‌ها؛ لیگ جدید به استانداردهای جهانی نزدیک‌تر بود. این لیگ را می‌توان سرآغاز گذار از مرحله‌ی آماتوری فوتبال باشگاهی کشور و گام نهادن به فوتبال روز دنیا دانست. اگرچه هنوز لیگ باشگاهی ما با قدمت نیم‌قرن، نتوانسته به‌سان کشورهای موفق؛ پویا، شاخص و قدرتمند باشد!

8- در مجموع پنج دوره لیگ تخت جمشید، 20 تیم جواز حضور در این رقابت‌ها را به دست آوردند. در این میان، جایگاه دو تیم خوزستانی نشان از عملکرد فوق‌العاده آن‌ها در دهه‌ی پنجاه دارد. «صنعت نفت» و «نورد» از خوزستان به همراه پرسپولیس، استقلال، پاس، ملوان، بانک ملی و ذوب‌آهن؛ هشت تیمی به شمار می‌روند که سابقه‌ی حضور در همه‌ی دوره‌های لیگ را داشتند. آبادانی‌ها با 129 امتیاز از 134 بازی و اهوازی‌ها با 118 امتیاز از همین تعداد بازی به ترتیب در جایگاه‌های پنجم و هفتم جدول رده‌بندی ادوار لیگ تخت جمشید قرار دارند. بر اساس آیین‌نامه؛ در آن رقابت‌ها برای هر برد ۲ امتیاز و هر مساوی ۱ امتیاز در نظر گرفته می‌شد.

9- صنعت نفت با همان نام و خاستگاه، همچنان در سطح اول فوتبال باشگاهی کشور حضور دارد. دیگر خوزستانی لیگ تخت جمشید، در دوره‌ی اول با نام «نورد اهواز»؛ در دوره دوم با نام «آب و برق اهواز» و در ادامه با نام «نیرو اهواز» تا پایان عمر لیگ تخت جمشید حضور داشت. اگرچه با واگذاری امتیاز این تیم قدیمی به فولاد خوزستان و انحلال در سال 74؛ دیگر تیمی با آن نام‌های قدیمی در فوتبال باشگاهی وجود ندارد وانگهی تیم فولاد را باید میراث‌دار و دنباله‌ای از همان روح فوتبالی دانست. طی 5 دوره لیگ در دهه پنجاه؛ 140 گل از خط دروازه نفتی‌ها عبور کرده و آن‌ها توانسته‌اند 124 گل را جبران کنند. نوردی‌ها نیز در مقابل 153 گلی که دریافت کرده‌اند تنها 103 گل به ثمر رسانده‌اند. تفاضل گل این دو به ترتیب منفی 16 و منفی 50 است. این عددها نشان می‌دهد فوتبال خوزستان هر اندازه در فاز هجومی موفق بوده است در دفاع، عملکرد قابل قبولی ندارد.
10- غلامحسین مظلومی تنگستانی؛ مهاجم ملی‌پوش و فقید آبادانی استقلال تهران با 44 گل زده، بهترین گلزن ادوار لیگ تخت جمشید بود. عزیز اسپندار با 37، غفور جهانی و حسین فرکی با 26 و ناصر نورایی با به ثمر رساندن 25 گل، رده‌های بعدی را در اختیار دارند. خوزستانی‌های دیگری در شمار گلزنان برتر جام تخت جشمید حضور داشتند. از آن شمار می‌توان به صفر ایرانپاک؛ پرویز مظلومی؛ ذوالفقار نظام آزادی و دیگران اشاره کرد.

11- دریغ است در این یادکرد به کاپ رقابت‌های تخت جمشید اشاره نشود. کار درخور توجه فدراسیون در سال 52، سفارش طراحی و ساخت یک کاپ ویژه و زیبا بود که همسان نام رقابت‌ها و جایگاه مورد انتظار آن باشد. پس از انتشار فراخوان در مطبوعات و دریافت صدها طرح و ایده؛ سرانجام مهندس جوان 27 ساله‌ای توانست نظر آتابای و دیگران را جذب کند. بهروز موسوی، طرحی ملهم از معماری ایران باستان و ستون‌های تخت جمشید را برای این لیگ ارائه کرد. به گفته‌ی او؛ «این جام همچون نمونه‌ی واقعی‌اش می‌تواند مظهر پایداری و استقامت در ورزش باشد».
کاپی که با ارتفاع هشتاد سانتی‌متر از هشت کیلو نقره خالص و بیست کیلو برنج ساخته شد و برای نخستین بار هفته نوزدهم لیگ سال دوم در 3 آذر 53 رونمایی و به پرسپولیس، تیم قهرمان دوره اول جام تخت جمشید اهدا شد. شگفتا جام دوره‌ی اول تنها سه هفته در اختیار سرخپوشان بود و به خاطر قهرمانی تیم تاج؛ از پرسپولیس گرفته و به آبی‌پوشان اهدا شد. آنگونه که در برخی وبگاه‌ها آمده، بر اساس نرخ روز؛ آن کاپ در حال حاضر ارزشی معادل 350 میلیون تومان داراست.