تاریخ انتشار : ۱۴۰۳/۱۰/۰۴ ساعت ۲۰:۴۸
کد مطلب : ۵۰۷۰۱۷
حزب بعث به زباله‌دان تاریخ رفت
یک کارمند عراقی در نمایشگاه بین‌المللی بازرگان دمشق در سال ۲۰۰۱، زیر قاب‌عکس‌هایی از صدام حسین و بشار اسد
گروه بین‌الملل: با سرنگونی حکومت بشار اسد در سوریه، حزب بعث این کشور نیز که حزب حاکم به شمار می‌رفت، فعالیت خود را تعلیق کرد.
به گزارش رادیو فردا، توقف فعالیت حزب بعث در سوریه ۲۰ سال پس از ممنوعیت حزب بعث عراق صورت گرفت. این دو حزب چه کارنامه‌ای داشتند و آیا ممکن است که آن‌ها در آینده باز هم به عرصهٔ سیاست جهان عرب بازگردند؟ حزب سوسیالیست بعث عربی که به‌طور رسمی در هفتم آوریل ۱۹۴۷، نزدیک به ۸۰ سال پیش توسط کسانی چون ميشل افلق از مسيحيان سوری در دمشق تأسیس شد، در ابتدا می‌خواست که سوسیالیسم و ناسیونالیسم عربی را با هم ترکیب کند. این حزب با این‌که به دین اسلام جایگاهی برتر داد، اما قصد داشت با تأسیس یک دولتِ سکولار تمام بخش‌های ملت عرب را که از مذاهب و عقاید گوناگون شکل گرفته‌اند، گرد هم آورد و متحد کند.
اما حزب‌های بعث چه در سوریه و چه در عراق عملاً به حزب اقلیت‌ها تبدیل شدند؛ در عراقِ با اکثریت شیعه به حزب سنی‌ها تبدیل شد و در سوریهٔ با اکثریت سنی به حزب شیعیان علوی. به همین دلیل، اخوان المسلمین سوریه که سال ۱۹۳۵ در شهر حلب بنیان گذاشته شده، در ابتدا به دلایل مذهبی و سپس به دلایل سیاسی به مبارزه با حزب بعث سوریه می‌‌پرداخت و از همان اوایل دهه ۱۹۷۰ از مهم‌ترین مخالفان داخلی حافظ اسد به شمار می‌رفت.
به‌عقیده مورخان عرب، حزب بعث نتوانست به شعار خود یعنی «وحدت، آزادی و سوسیالیسم» جامهٔ عمل بپوشاند؛ وحدت و آزادی تبدیل به سرکوب اکثریت مردم عراق و سوریه تحت حکومت‌های دیکتاتوری شد و سوسیالیسم به ملی‌سازی‌های فاجعه‌بار تقلیل یافت.
حبیب حسینی‌فرد، تحلیلگر سیاسی مقیم آلمان، دربارهٔ شکل‌گیری حزب بعث به رادیوفردا می‌گوید که حزب بعث سوریه برخاسته از ایده‌ای مبتنی بر «امت عربی» بود و در شرایط پسااستعمار و شرایط پس از جنگ جهانی دوم شکل گرفته بود. او می‌افزاید که این حزب با نگاهی به شوروی سابق قصد داشت وضعیت کشورهای عربی را از «فلاکت و عقب‌افتادگی» خارج کند. کودتای ۱۹۶۳ سوریه که دولت پیشین سوریه از آن با عنوان انقلاب هشتم مارس یاد می‌کرد، یک کودتای نظامی بود که موجب تسلط حزب بعث سوریه شد.
در عراق، شاخهٔ حزب بعث در سال ۱۹۵۱ تأسیس شد. اعضای حزب بعث عراق در سال ۱۹۶۳ و پس از ترور ژنرال عبدالکریم قاسم تحت پیگرد قرار گرفتند، اما سرانجام در سال ۱۹۶۸ این حزب با کودتای نظامی قدرت را به دست گرفت. با قدرت گرفتن حزب بعث در عراق نه‌تنها سرکوب‌های شدید سیاسی آغاز شد که فضای فرهنگی نیز تغییر یافت. در این دوره و به‌ویژه در سال‌های حکومت صدام حسین، ادبیات و هنر عراق به ابزاری برای تبلیغات حکومتی تبدیل شد. در زمینهٔ نظامی نیز هر دو حزب با کودتا قدرت را از آنِ خود کردند و کشورهایشان را در جنگ‌ها به چیزی جز شکست سوق ندادند. بعث سوریه در سال‌های ۱۹۶۷ و ۱۹۷۳ در جنگ‌ها با اسرائیل شکست خورد و حزب بعث عراق نیز در جنگ هشت‌ساله با جمهوری اسلامی پیروزی به دست نیاورد.
دو دشمن با روش‌های یکسان
روابط دمشق در دوران حافظ اسد با بغدادِ دوران حکومت صدام حسین رو به وخامت گرایید. صدام که از جناح رقیب اسد در حزب بعث به شمار می‌رفت، سوریه را متهم می‌کرد که علیه قدرتش توطئه‌چینی می‌کند. سرانجام دو حزب بعث عراق و سوریه به دشمن یکدیگر تبدیل شدند به گونه‌ای که در جریان جنگ ایران و عراق، حزب بعث سوریه به حمایت از جمهوری اسلامی دست‌کم تا سال آخر جنگ پرداخت. کمی پس از شروع جنگ عراق و ایران، روابط عراق و سوریه به دلیل حمایت حافظ اسد از جمهوری اسلامی قطع شد. حسینی‌فرد می‌گوید مناسبات دو حزب بعث نواسانات متفاوتی داشته شامل اتحادها و دشمنی‌ها می‌شود. این تحلیلگر سیاسی تاکید می‌کند که دعوای اصلی این دو حزب، بر سر نفوذ بیشتر در جهان عرب بود. حزب بعث عراق و حزب بعث سوریه گرچه با یکدیگر اختلاف داشتند اما در عمل با یک روش مخالفان خود را سرکوب می‌کردند. در عراق، حزب بعث شیعیان و کردها را سرکوب کرد و در سوریه، حکومت حافظ اسد به حملهٔ مرگبار اخوان المسلمین به مدرسهٔ نظامی شهر حلب در شمال سوریه در سال ۱۹۷۹ واکنش تند و قاطعی نشان داد.
عکس آرشیوی از ساختمان حزب بعث سوریه در دمشق، ۲۰ نوامبر ۲۰۱۱
این حمله منجر به حملهٔ ارتش سوریه به حما به دستور حافظ اسد شد و «کشتار حما» رخ داد. هیچ وقت آمار دقیقی از تعداد قربانیان این کشتار منتشر نشد، اما گزارش منابع مختلف از کشته شدن ۱۰ هزار تا ۴۰ هزار نفر حکایت دارد. همچنین در هر دو کشور احزاب به سرسپردهٔ نفر اول کشور تبدیل شدند و هر کسی که مخالف صدام یا اسد بود، حذف می‌شد. برای نمونه، حافظ اسد رقبای خود در حلقه‌های نزدیک به قدرت را نیز از میان برمی‌داشت و در سال ۱۹۸۰ صلاح‌الدین بیطار، نخست‌وزیر پیشین سوریه که از منتقدان حکومت حافظ اسد بود، در پاریس به قتل رسید.
آیا امکان احیای حزب بعث وجود دارد؟
اما اکنون با محو شدن هر دو حزب از عرصهٔ سیاسی عراق و سوریه، این پرسش مطرح است که آیا روزی حزب بعث دوباره جان خواهد گرفت؟
حبیب حسینی‌فرد می‌گوید که حزب بعث از پرنفوذترین و باسابقه‌ترین احزاب جهان عرب بوده و سال‌ها در مناطق مهمی از جهان عرب حکومت می‌کرد و در کشورهایی هم که حکومت نمی‌کرد، شعبه داشت. او می‌افزاید با توجه به همین سوابق، نباید احتمال تلاش برای احیای بعث را منتفی دانست؛ هرچند که اکنون چشم‌اندازی برای احیای این حزب وجود ندارد.
برخی از کشورهای عربی که در سال‌های اخیر دچار تغییرات سیاسی شدند، به جای گام برداشتن به سوی استقرار کامل دموکراسی، در جهت اقتدارگرایی و ناسیونالیسم حرکت کردند. مثلا در تونس که مردم در جریان اعتراضات موسوم به «بهار عربی» حکومت زین‌العابدین بن‌علی را سرنگون کردند، هنوز نتوانسته‌اند به دموکراسی پایدار دست یابند. رئیس‌جمهور فعلی این کشور، با تأکید بر زبان عربی در مقابل زبان فرانسه، به دنبال تقویت احساسات ملی است. سامي مروان مبيّض، مورخ سوری و نویسندهٔ کتاب «ظهور و سقوط دموکراسی در سوریه»، گفته که ممکن است ناسیونالیسم عربی در این کشور بار دیگر احیا شود، اما آن‌چه مسلم است، این است که دیگر خبری از حزب بعث نخواهد بود.
به گزارش رادیو فردا، توقف فعالیت حزب بعث در سوریه ۲۰ سال پس از ممنوعیت حزب بعث عراق صورت گرفت. این دو حزب چه کارنامه‌ای داشتند و آیا ممکن است که آن‌ها در آینده باز هم به عرصهٔ سیاست جهان عرب بازگردند؟ حزب سوسیالیست بعث عربی که به‌طور رسمی در هفتم آوریل ۱۹۴۷، نزدیک به ۸۰ سال پیش توسط کسانی چون ميشل افلق از مسيحيان سوری در دمشق تأسیس شد، در ابتدا می‌خواست که سوسیالیسم و ناسیونالیسم عربی را با هم ترکیب کند. این حزب با این‌که به دین اسلام جایگاهی برتر داد، اما قصد داشت با تأسیس یک دولتِ سکولار تمام بخش‌های ملت عرب را که از مذاهب و عقاید گوناگون شکل گرفته‌اند، گرد هم آورد و متحد کند.
اما حزب‌های بعث چه در سوریه و چه در عراق عملاً به حزب اقلیت‌ها تبدیل شدند؛ در عراقِ با اکثریت شیعه به حزب سنی‌ها تبدیل شد و در سوریهٔ با اکثریت سنی به حزب شیعیان علوی. به همین دلیل، اخوان المسلمین سوریه که سال ۱۹۳۵ در شهر حلب بنیان گذاشته شده، در ابتدا به دلایل مذهبی و سپس به دلایل سیاسی به مبارزه با حزب بعث سوریه می‌‌پرداخت و از همان اوایل دهه ۱۹۷۰ از مهم‌ترین مخالفان داخلی حافظ اسد به شمار می‌رفت.
به‌عقیده مورخان عرب، حزب بعث نتوانست به شعار خود یعنی «وحدت، آزادی و سوسیالیسم» جامهٔ عمل بپوشاند؛ وحدت و آزادی تبدیل به سرکوب اکثریت مردم عراق و سوریه تحت حکومت‌های دیکتاتوری شد و سوسیالیسم به ملی‌سازی‌های فاجعه‌بار تقلیل یافت.
حبیب حسینی‌فرد، تحلیلگر سیاسی مقیم آلمان، دربارهٔ شکل‌گیری حزب بعث به رادیوفردا می‌گوید که حزب بعث سوریه برخاسته از ایده‌ای مبتنی بر «امت عربی» بود و در شرایط پسااستعمار و شرایط پس از جنگ جهانی دوم شکل گرفته بود. او می‌افزاید که این حزب با نگاهی به شوروی سابق قصد داشت وضعیت کشورهای عربی را از «فلاکت و عقب‌افتادگی» خارج کند. کودتای ۱۹۶۳ سوریه که دولت پیشین سوریه از آن با عنوان انقلاب هشتم مارس یاد می‌کرد، یک کودتای نظامی بود که موجب تسلط حزب بعث سوریه شد.
در عراق، شاخهٔ حزب بعث در سال ۱۹۵۱ تأسیس شد. اعضای حزب بعث عراق در سال ۱۹۶۳ و پس از ترور ژنرال عبدالکریم قاسم تحت پیگرد قرار گرفتند، اما سرانجام در سال ۱۹۶۸ این حزب با کودتای نظامی قدرت را به دست گرفت. با قدرت گرفتن حزب بعث در عراق نه‌تنها سرکوب‌های شدید سیاسی آغاز شد که فضای فرهنگی نیز تغییر یافت. در این دوره و به‌ویژه در سال‌های حکومت صدام حسین، ادبیات و هنر عراق به ابزاری برای تبلیغات حکومتی تبدیل شد. در زمینهٔ نظامی نیز هر دو حزب با کودتا قدرت را از آنِ خود کردند و کشورهایشان را در جنگ‌ها به چیزی جز شکست سوق ندادند. بعث سوریه در سال‌های ۱۹۶۷ و ۱۹۷۳ در جنگ‌ها با اسرائیل شکست خورد و حزب بعث عراق نیز در جنگ هشت‌ساله با جمهوری اسلامی پیروزی به دست نیاورد.
دو دشمن با روش‌های یکسان
روابط دمشق در دوران حافظ اسد با بغدادِ دوران حکومت صدام حسین رو به وخامت گرایید. صدام که از جناح رقیب اسد در حزب بعث به شمار می‌رفت، سوریه را متهم می‌کرد که علیه قدرتش توطئه‌چینی می‌کند. سرانجام دو حزب بعث عراق و سوریه به دشمن یکدیگر تبدیل شدند به گونه‌ای که در جریان جنگ ایران و عراق، حزب بعث سوریه به حمایت از جمهوری اسلامی دست‌کم تا سال آخر جنگ پرداخت. کمی پس از شروع جنگ عراق و ایران، روابط عراق و سوریه به دلیل حمایت حافظ اسد از جمهوری اسلامی قطع شد. حسینی‌فرد می‌گوید مناسبات دو حزب بعث نواسانات متفاوتی داشته شامل اتحادها و دشمنی‌ها می‌شود. این تحلیلگر سیاسی تاکید می‌کند که دعوای اصلی این دو حزب، بر سر نفوذ بیشتر در جهان عرب بود. حزب بعث عراق و حزب بعث سوریه گرچه با یکدیگر اختلاف داشتند اما در عمل با یک روش مخالفان خود را سرکوب می‌کردند. در عراق، حزب بعث شیعیان و کردها را سرکوب کرد و در سوریه، حکومت حافظ اسد به حملهٔ مرگبار اخوان المسلمین به مدرسهٔ نظامی شهر حلب در شمال سوریه در سال ۱۹۷۹ واکنش تند و قاطعی نشان داد.
عکس آرشیوی از ساختمان حزب بعث سوریه در دمشق، ۲۰ نوامبر ۲۰۱۱
این حمله منجر به حملهٔ ارتش سوریه به حما به دستور حافظ اسد شد و «کشتار حما» رخ داد. هیچ وقت آمار دقیقی از تعداد قربانیان این کشتار منتشر نشد، اما گزارش منابع مختلف از کشته شدن ۱۰ هزار تا ۴۰ هزار نفر حکایت دارد. همچنین در هر دو کشور احزاب به سرسپردهٔ نفر اول کشور تبدیل شدند و هر کسی که مخالف صدام یا اسد بود، حذف می‌شد. برای نمونه، حافظ اسد رقبای خود در حلقه‌های نزدیک به قدرت را نیز از میان برمی‌داشت و در سال ۱۹۸۰ صلاح‌الدین بیطار، نخست‌وزیر پیشین سوریه که از منتقدان حکومت حافظ اسد بود، در پاریس به قتل رسید.
آیا امکان احیای حزب بعث وجود دارد؟
اما اکنون با محو شدن هر دو حزب از عرصهٔ سیاسی عراق و سوریه، این پرسش مطرح است که آیا روزی حزب بعث دوباره جان خواهد گرفت؟
حبیب حسینی‌فرد می‌گوید که حزب بعث از پرنفوذترین و باسابقه‌ترین احزاب جهان عرب بوده و سال‌ها در مناطق مهمی از جهان عرب حکومت می‌کرد و در کشورهایی هم که حکومت نمی‌کرد، شعبه داشت. او می‌افزاید با توجه به همین سوابق، نباید احتمال تلاش برای احیای بعث را منتفی دانست؛ هرچند که اکنون چشم‌اندازی برای احیای این حزب وجود ندارد.
برخی از کشورهای عربی که در سال‌های اخیر دچار تغییرات سیاسی شدند، به جای گام برداشتن به سوی استقرار کامل دموکراسی، در جهت اقتدارگرایی و ناسیونالیسم حرکت کردند. مثلا در تونس که مردم در جریان اعتراضات موسوم به «بهار عربی» حکومت زین‌العابدین بن‌علی را سرنگون کردند، هنوز نتوانسته‌اند به دموکراسی پایدار دست یابند. رئیس‌جمهور فعلی این کشور، با تأکید بر زبان عربی در مقابل زبان فرانسه، به دنبال تقویت احساسات ملی است. سامي مروان مبيّض، مورخ سوری و نویسندهٔ کتاب «ظهور و سقوط دموکراسی در سوریه»، گفته که ممکن است ناسیونالیسم عربی در این کشور بار دیگر احیا شود، اما آن‌چه مسلم است، این است که دیگر خبری از حزب بعث نخواهد بود.
پربينندهترين مطالب و خبرها
