هویت ملی و همبستگی اجتماعی

محمود منصور
  هویت با مفهوم «خود» و در پرتو خودشناسی تعریف می­‌شود و از طریق شناخت معنی می‌­یابد، هویت فرآیند پاسخگویی آگاهانه هر فرد به سوالات در مورد خود و در واقع ویژگی یا کیفیتی است که موجب تمایز فرد و یا در بعد بزرگتر اجتماع می­شود. برای هویت معانی و تعاریف گسترده ذکر شده؛ هویت مفهومی گسترده و چند بعدی است که در ابعاد فردی، گروهی، اجتماعی و. . . تعریف می­‌شود. به عبارتی می‌­توان هویت را برداشت و ادراک هر شخص از افکار، ارزش­‌ها، تمایلات، تعلقات، صفات و ویژگی­های خود و در بعد بزرگتر اجتماع نامید. برآیند این شناخت و ادراک با احساس هویت بروز می‌­یابد. مفهوم و تعریف هویت از ساحت­ها و در مراتب گوناگون از منظر اخلاقی، مذهبی، فلسفی، انسان­شناسی، روان­شناسی، جامعه­شناسی، مردم­شناسی، علوم سیاسی و. . . مورد شناسایی و بررسی قرار گرفته است.

  همانند هویت فردی هویت اجتماعی با شناخت و ادراک معنی می‌­شود؛ تعریف و ادراک آگاهانه یک جامعه از افکار، ارزش‌­ها، تمایلات، تعلقات و ویژگی­های خود در یک ساختار اجتماعی هویت اجتماعی و در محدوده جغرافیایی و سیاسی مفهومی واحد به نام هویت ملی را می­‌سازد. احساس هر فرد نسبت به خواست­‌ها، تعلقات و ارزش­های جامعه در یک ساختار اجتماعی مفهومی بعنوان احساس هویت اجتماعی را پدید می­‌آورد که در بعد جمعی و در محدوده جغرافیایی و سیاسی به احساس هویت ملی تعبیر می­‌شود و هنگام تحقق این احساس در عملکرد جمعی غرور ملی را پدید می­‌آورد. به عبارتی می‌­توان هویت ملی را مجموعه­ای از گرایش‌­ها و نگرش‌­ها به احساسات، تمایلات و تعلقات یک جامعه در بستر رشد و تعالی و در مسیر پیشرفت تعریف کرد.

  نژاد، اقلیم، تاریخ، دین، فرهنگ، زبان، آداب و رسوم و سایر عناصر هویتی در سیر تکوینی خود، در مسیر رشد و تعالی جامعه و در گذر زمان با فرصت­‌ها و تهدیدها روبروست. تقویت قوت­‌های جامعه و کاهش یا رفع ضعف­‌های جامعه موجب بروز و ظهور عوامل و عناصر هویتی در قالب فرصت یا تهدید برای ساختار اجتماعی و در نهایت نقش و کارکردی همانگونه خواهد بود. تنوع و تکثر در گستره عوامل و عناصر هویتی یک جامعه هرچند با خاصیت بالقوه واگرایی در اجتماع اما در صورت رشد آگاهی­ها و بهبود شناخت و تقویت مفهومی با نام هویت ملی باتوجه به ماهیت شناختی و ادراکی مبتنی بر ارزش­ها، تعلقات و خواست جمعی می­‌تواند در بازتولید تفاهم و شناخت و افزایش جامعه پذیری نقش مثبت ایفا کند و با تقویت همبستگی اجتماعی موجب قوام ساخت درونی اجتماع و دوام وحدت و همگرایی جمعی باشد. و این رشد جز با خواست جمعی، تفاهم، گفتگو و آموزش محقق نخواهد شد.

هویت ملی و همبستگی اجتماعی در رابطه‌ای دوسویه در مسیر رشد و تعالی جامعه نقش محوری و کلیدی خواهد داشت. همبستگی اجتماعی جز با تفاهم و اشتراک در عوامل و عناصر هویت اجتماعی محقق نخواهد شد و بدون مشارکت اجتماعی امکان ظهور و بروز نخواهد یافت. مشارکت اجتماعی جز با خواست و اراده جمعی و تمایل و اراده مشارکت اکثریت میسر نخواهد شد. مسئولیت و تعهد اجتماعی جز با توافق و تفاهم بر ارزش­های مشترک و ایجاد انگیزه برای تحقق خواست جمعی در یک ساختار اجتماعی نهادینه نخواهد شد.

  تشکیل نظام اجتماعی بدون نظم ممکن نیست پس نظام حقوقی با وضع قوانین و مقررات این امر را میسر می‌­سازد و در این میان حقوق اساسی نقشی کلیدی ایفا می­کند. در مسیر تکوین حیات اجتماعی در گذر از سنت به جهان مدرن نظام‌های حقوقی و قوانین عامل تحقق ارزش‌­ها در جامعه بنا به رای اکثریت و تحکیم ساختار اجتماعی و تقویت هویت ملی هستند. با این مبنا قانون اساسی بعنوان میثاق ملی فرصتی برای تقویت هویت اجتماعی و زمینه‌ای برای تحقق مشارکت اجتماعی خواهد بود. اصالت قانون اساسی از عوامل و عناصر هویت ملی اعتبار می­‌یابد، پس تحقق اصول آن موجب تقویت هویت ملی، تحکیم مشارکت اجتماعی، گسترش مسئولیت و تعهد اجتماعی و در نهایت تقویت ساخت درونی اجتماع و تحکیم همبستگی اجتماعی خواهد بود و به همین مناسبت تزلزل اعتبار آن و عدم تحقق اصول به طور معکوس عمل خواهد کرد.