ایران چند دریاچه نمک می خواهد؟!

بحث انتقال آب به‌صورت جدی برای نخستین بار در روزهای پایانی دولت اصلاحات مطرح شد؛ مطالعات مرتبط با طرح انتقال آب خزر به سمنان در کارگروه «بررسی تامین آب استان سمنان» در تاریخ هشتم تیرماه ۱۳۸۴ با حضور معاون اول رئیس‌جمهور وقت یعنی محمدرضا عارف و وزیر وقت نیرو - حبیب‌الله بی‌طرف‌ - به تصویب رسید. این طرح اما تا مدت‌ها معلق ماند تا این‌که در پی مصوبه هیأت دولت در سفر استانی سمنان در چهاردهم دی ۱۳۸۹ و در دولت محمود احمدی‌نژاد به وزارت نیرو و سرانجام در تاریخ ۳۰ خردادماه ۱۳۹۱ به شرکت «توسعه منابع آب و نیروی ایران» به‌عنوان مجری ابلاغ شد.

احیای طرح انتقال آب از خزر
از آن زمان تاکنون اجرای این طرح تقریبا مسکوت ماند تا این‌که آذرماه سال گذشته، رئیس جمهور در سفر استانی به سمنان، حجت را در این زمینه تمام کرد و گفت: «از نظر دولت مشکلات انتقال آب از شمال ایران به استان سمنان برطرف شده و کارهای مطالعاتی مربوط به آن نیز انجام شده است. اگر سرمایه‌داری بخواهد برای انتقال آب از شمال به مرکز کشور از جمله استان سمنان اقدام کند، دولت آمادگی را دارد تا امکانات لازم را در اختیار او قرار دهد.»پس از آن عیسی کلانتری - رئیس سازمان حفاظت محیط زیست- اعلام کرد: «انتقال آب از دریا به داخل سرزمین برای برطرف کردن نیاز آبی مصرف‌کنندگان صنعتی، آب شرب و بهداشت مردم درصورت نیاز و با رعایت ضوابط زیست‌محیطی از نظر من بلامانع است و با توجه به این‌که انتقال آب برعهده وزارت نیروست و محیط‌زیست وظیفه دارد بر نحوه انتقال آب نظارت داشته باشد که حداقل خسارت به محیط‌زیست وارد شود، تلاش خود را در این حوزه خواهیم کرد.»

موافقت با اجرای طرح انتقال آب خزر به فلات مرکزی
در نهایت هفته گذشته سازمان حفاظت محیط زیست موافقت خود را با اجرای طرح انتقال آب خزر به فلات مرکزی ایران اعلام کرد. موافقتی که عکس‌العمل‌های زیادی را از سوی مردم، کارشناسان و نمایندگان مجلس در پی داشت.برخی کارشناسان بر این باورند که اجرای چنین پروژه‌ای باید با در نظر گرفتن تمام ابعاد محیط زیستی، اجتماعی و اقتصادی صورت گیرد که انجام چنین مطالعاتی نیز حداقل به شش سال زمان نیاز دارد. آن‌ها می‌گویند با توجه به این‌که با هر یک تن آب که انتقال می‌یابد، سه تن نمک از این طریق بازگردانده می‌شود، لازم است که تمام جنبه‌های محیط زیستی برای اجرای این طرح مورد توجه قرار گیرد.

آنان ه‌مچنین تاکید دارند که علاوه بر در نظر گرفتن تبعات زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی این کار باید به آثار توزیع درآمدی نیز توجه کرد، چرا که وقتی ارزش‌گذاری صورت گیرد، می‌توان در چارچوب‌های منفعت هزینه، شاخص‌های اقتصاد مهندسی طرح را ارزیابی کرد و از این طریق نسبت منفعت به هزینه را مورد سنجش قرار داد. باید به این مساله نیز توجه کرد که انتقال آب موجب از بین رفتن حیات بخش و جنگل‌ها می‌شود، لذا باید به تمام ابعاد این مساله توجه کرد.کارشناسان ضمن انتقاد از هدررفت بسیار آب در سمنان می‌گویند در بسیاری از کشورها بیش از ۱۵ مرتبه بازچرخانی آب انجام می‌شود، لذا برای جلوگیری از هدر رفت آب می‌توان بازیافت آن و به حداقل رساندن استفاده از آب را پیشنهاد داد.

نظر مجلس نشینان چیست؟
در این میان برخی نمایندگان مجلس شورای اسلامی بر این باورند که بحث انتقال آب از دریای خزر یا خلیج فارس به فلات مرکزی موضوعی نیست که منجر به خشکیدن این دریاها شود. به گفته آن‌ها در برنامه ششم توسعه شیرین‌سازی و نمک‌زدایی از آب دریا  به عنوان یکی از راهکارهای تامین آب برای مناطق خشک پیش بینی شده است و تا پایان این برنامه باید یک میلیارد مترمکعب آب دریا شیرین شده و به مناطق خشک و نیمه خشک منتقل شود.در این رابطه جلساتی در دانشگاه صنعتی شریف با حضور کارشناسان و متخصصان این حوزه برگزار شده است که از جنبه علمی بحث انتقال آب مورد بحث و بررسی قرار گیرد. بر اساس آمارها عربستان روزانه حدود ۳۰ میلیارد مترمکعب آب دریا را شیرین کرده و از آن مصرف می‌کند. بحث کمبود آب تا حد زیادی با شیرین سازی آب دریاها قابل حل است.

در مقابل، نمایندگانی هستند که با اجرای این طرح مخالف بوده و بر این باورند که به میان کشیدن طرح انتقال آب دریای خزر به استان سمنان دست بردن به نظام خلقت است. نظام خلقت بر این پایه است که در یک سوی کوه البرز جنگل‌های هیرکانی با گونه‌های مختلف گیاهی و جانوری واقع شود و تاریخچه طولانی دارد. برای پایداری زیست جنگل های هیرکانی و ادامه حیات گونه‌های مختلف گیاهی و جانوری موجود در آن، پایداری زیست دریای خزر الزامی است. اگر جنگل‌های هیرکانی که حکم ریه‌های کشور را دارند، از بین بروند، تبعات جدی برای کل کشور به همراه خواهد داشت.بر اساس این نظرها، انتقال آب دریای خزر به معنای نابودی جنگل های هیرکانی - که اخیرا نیز ثبت جهانی شده اند- و از بین رفتن کشاورزی در استان های شمالی کشور است. دریای خزر زیستگاه گونه نادر ماهی های خاویار است و انتقال آب از اعماق خزر می تواند به تولید مثل این ماهی آسیب زده و تعادل زیستگاه آن را برهم زند که در این صورت سرمایه ارزشمندی را از دست خواهیم داد.

چند دریاچه نمک دیگر برای ایران نیاز است؟
در این راستا، نوذر قهرمان - کارشناس حوزه آب و اقلیم  و عضو هیات علمی پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران- در گفت‌وگو با ایسنا با بیان این‌که،  رویکرد انتقال آب از منابع آبی شمال و جنوب ایران به کویرهای مرکزی ایران، به طور عام، یا مناطق خشک به طور خاص جهت تامین آب شرب یا کشاورزی محدود و پاسخ به تقاضای جمعیت رو به تزاید در شهرهای حاشیه کویر، قدمتی بیش از نیم قرن دارد، اظهار کرد: در جدیدترین مورد ازین تصمیمات، طرح اولیه شیرین‌سازی و انتقال آب دریاچه خزر ( کاسپین) به نواحی شمال کویر مرکزی ایران مطرح و اخباری مبنی بر تایید اولیه ان از سوی سازمان محیط زیست منتشر شده است.وی با تاکید بر این‌که کم بارشی و خشکی ذاتی اقلیم در مرکز ایران به حکم الگوهای عمومی جوی است که طی آن، تمامی سرزمین‌های واقع در حدود عرض‌های جغرافیایی ۳۰ درجه خشک هستند، توضیح داد: این امر متفاوت از خشکسالی (از دیدگاه اقلیمی، کم شدن بارش نسبت به مقدار آن در دوره ای بلند مدت)  است؛ بنابراین تقلا برای رساندن آب به کویر- به جای کم مصرفی یا کاستن از مصارف بیهوده یا نابخردانه- و تحمیل انسان و حضورش به زیست بومهایی که ساختار شکننده آن‌ها تاب فشار بیش‌تری را نداشته و آسایش اقلیمی آن‌ها در طبقه مطلوب زیست و کشاورزی نیست، ناپایداری بیش‌تر محیط زیست را به همراه خواهد داشت.

این کارشناس حوزه آب و کشاورزی با بیان این‌که انتقال آب از خزر صرفا حفر یک کانال یا لوله کشی نیست، اظهار کرد: این امر در واقع برداشتن از آب یا ظرفی کم ورودی و رهاسازی آن در جوی پرولع برای بخار  نیازمند ساخت بستر و مسیری است که آن هم به جبر اقلیم، عموما زیستگاه درختان بوده و هست و موجب تعادل زیست بوم مناطق مابین خزر تا کویر مرکزی می‌شود.به گفته قهرمان، کره زمین و جو پیرامون آن، توان ترمیم و بازسازی زیادی دارند ولی واحد زمانی این دوره های رجعت و ترمیم، هزاران ساله است، که نسل‌های بسیار خواهند آمد و رفت تا آنچه در پی این طرح بر این پوشش‌های گیاهی خواهد رفت، جبران شود.

وی در ادامه با بیان این‌که آب مورد نظر برای انتقال باید شیرین شود، افزود: به جبران قصور در مصرف بی‌رویه و نابخردانه منابع آب ارزشمند، حال که به جای درست مصرف کردن، شورآب‌ها را منبع جدید آب یافته‌ایم و سوژه تخصیص اعتبار و طرح، باید پاسخ دهیم نمک حاصل در دریا رها می‌شود یا در شوره‌زار سریع خلق شده پس از شیرین‌سازی؟ چند دریاچه نمک دیگر برای ایران نیاز است؟این کارشناس حوزه آب و اقلیم با اشاره به آمار و ارقام اظهار کرد: بر پایه گزارش های مستند بین المللی، گستره ایران در معرض افزایش دما در دهه های آتی است؛ لذا این پرسش‌های اساسی پیش روی مجریان خواهد بود که برای تبخیر بیش‌تر، ترسیب نمک در اراضی به دلیل تبخیر و سرنوشت موجودات آبزی چه تدبیری اندیشیده شده است؟