۵۰ هزار کشته و مفقود؛ چرا توفان و سیل در لیبی تا این حد مرگبار بود؟

طوفان مدیترانه‌ای «دانیل» طی روزهای یکشنبه و دوشنبه شرق لیبی را درنوردید و ضمن به جا گذاشتن هزاران کشته و مفقود شماری از شهرهای شرقی این کشور از جمله درنه را ویران کرد. تلفات مرگبار پر شمار این طوفان که با ریزش باران‌های سیل‌آسا و جاری شدن سیل همراه بود پرسش‌های زیادی را در خصوص علل وقوع آن مطرح کرده است. خانه‌های مسطح شده، ماشین های مدفون در زیر آوار گِل و لای، خیابان‌های تخریب شده و ویران...؛ فهرست خسارات مادی این بلای طبیعی در همان ساعات نخست بی پایان به نظر می‌رسید.
تلفات انسانی طوفان دانیل که طی شامگاه یکشنبه تا بامداد دوشنبه ۱۱ سپتامبر به شرق لیبی رسید، از این هم سنگین‌تر است.
سیل ناشی از طوفان تنها در منطقه درنه در شرق کشور دهها هزار کشته، مجروح  و مفقود بجا گذاشت. فدراسیون بین‌المللی جمعیت‌های هلال احمر و صلیب سرخ نیز پیش‌تر از شمار «بسیار زیاد» تلفات این سانحه طبیعی درمناطق شرقی لیبی خبر داده و اعلام کرده بود تعداد کشته‌شدگان به هزاران نفر رسیده و حدود ۱۰ هزار نفر مفقود هستند. اگر شهر درنه بیشترین آسیب را متحمل شده دلیل آن شکسته شدن دو سد آبی واقع در این منطقه بر اثر وزش طوفان است. سیلاب‌های قدرتمندی که پس از تخریب دو سد یاد شده به سوی شهر ورنه سرازیر شدند کل شهر را به ویرانه‌ای تبدیل کرده و با خود به سوی مدیترانه بردند. به جا ماندن تلفات انسانی پر شمار از این سیل ویرانگر چگونه قابل توضیح است؟ چه عواملی در این میان دخیل هستند؟

جمعیت متراکم ساکن در کنار سد
سیلی که منجر به تخریب دو سد در منطقه ورنه شد در یک منطقه جمعیتی بسیار متراکم روی داده است. طوفان ابتدا کلان شهر بنغازی را تحت تاثیر قرار داد و سپس سواحل شرقی لیبی را به سمت شهرهای منطقه جبل الاخضر واقع در شمال شرقی این کشور مانند شهرهای شحات، المرج، البیضا، سوسا و به ویژه درنه درنورید. طبق آخرین گزارش‌ها شهر ساحلی ورنه که حدود یکصد هزار نفر در آن زندگی می‌کنند بیشترین آسیب را از سیل و طوفان اخیر متحمل شده است. نکته عجیب و قابل توجه این است که دو سد قرار گرفته روی رودخانه «وادی ورنه» دقیقاً برای محافظت از شهر در برابر سیل ساخته شده بودند. گفته می‌‌شود پس از تعمیرات قابل توجهی که چند سال پیش توسط دولت لیبی در این سد انجام شده بود، افراد بیشتری در طول سال‌های اخیر در این شهر ساکن شدند زیرا در آنجا احساس امنیت می‌کردند.

سدهای معیوب، زیرساخت های فرسوده
با این حال، دو سازه هیدرولیکی که در سال ۱۹۸۶ در این منطقه مورد بهره‌برداری قرار گرفت به گفته کارشناسان در وضعیت نامناسبی قرار داشتند. دو سدِ واقع روی رودخانه فصلی «وادی درنه» بین سال‌های ۱۹۷۳ و ۱۹۷۷ توسط یک شرکت ساخت‌وساز یوگسلاوی به عنوان بخشی از تاسیسات یک شبکه زیربنایی به منظور آبیاری مزارع اطراف و تامین آب شهر درنه و مناطق همجوار ساخته شد.
سندی که نوامبر ۲۰۲۲ توسط یک متخصص علوم هیدرولوژی در دانشگاه عمر المختار منتشر شد، حاوی هشدار‌های جدی در خصوص مخاطره آمیز بودن سد‌های یاد شده بود و تاریخچه سیلاب‌هایی که پیش‌تر این منطقه را تحت تاثیر قرار داده بود، یادآوری می‌کرد.
این کارشناس سپس با استناد به آخرین مطالعات و تحقیقات انجام شده هشدار داده بود که منطقه درنه در معرض خطر سیل قرار دارد و به همین دلیل باید اقدامات فوری برای تقویت و نگهداری سدها انجام شود زیرا در صورت وقوع سیلاب بزرگ عواقب آن برای ساکنان فاجعه بار خواهد بود. معاون شهردار درنه نیز در گفتگو با شبکه الجزیره تایید کرد که سدهای تخریب شده این منطقه از سال ۲۰۰۲ به این سو به درستی نگهداری نشده بودند. اولیویه روتو، مسئول عملیات یک سازمان امدادرسان غیردولتی به شبکه خبری فرانس۲۴ می‌گوید: «اغلب مناطق آسیب‌دیده را محله‌های پرجمعیت و متراکم تشکیل می‌دهند که مردم در آن‌ها در مسکن‌های ناامن زندگی می‌کردند.»

اگر شهر دِرنه بیشترین آسیب را در شرق لیبی متحمل شده دلیل آن شکسته شدن دو سد آبی واقع در این منطقه بر اثر وزش طوفان و شدت جریان سیلاب است.

پدیده آب و هوایی مرتبط با گرمایش جهانی
قدرت طوفان عمدتاً به دمای زیاد آب دریا مرتبط است که در مدیترانه اغلب بالا است. دیوید فاراندا، اقلیم شناس، در مقاله‌ای که لوموند منتشر کرده، آورده است: «در نزدیکی سواحل لیبی، دمای آب دریا سه تا چهار درجه بالاتر از حد معمول است. با این حال، هر چه هوای تبخیر شده از آب دریا گرمتر باشد، طوفان های شدیدتر ناشی از برخورد بین دو توده هوا در دماهای مختلف ایجاد می شود. دمای بالای آب در واقع زمینه تبخیر بیشتر آب را فراهم می‌کند که این امر می‌تواند با بالا رفتن ظرفیت بارش مراکز کم‌فشار و سیکلون‌زا، ناپایداری شرایط جوی و طوفان‌های شدید همراه باشد.

بی توجهی ساکنان به وضعیت اضطراری و هشدارها
طوفان دانیل پیش از رسیدن به سواحل لیبی، هفته گذشته یونان، بلغارستان و ترکیه را درنوردیده و ضمن تخریب مناطقی بر اثر باران‌های سیل‌آسا دست کم ۲۷ کشته به جا گذاشته بود.  در لیبی از سوی مقامات به ساکنان مناطق شرقی هشدار داده شد که این طوفان در حال حرکت به سمت سواحل کشور است و ساکنان باید خود را برای مقابله با آن آماده کنند. مرکز هواشناسی لیبی نیز پیش‌تر در این زمینه هشدار داده بود و بر همین اساس مسئولان دولتی در این کشور وضعیت فوق‌العاده اعلام کردند. با این حال آنچه مسئولان از آن به عنوان توفند مدیترانه‌ای نام برده و به نسبت به خطرناک بودن آن هشدار داده بودند به نظر از سوی جمعیت ساکن در کشور آنچنان که باید جدی گرفته نشد و نسبت به توصیه‌ها نیز بی توجهی صورت گرفت.
موانع کمک‌رسانی
اولیویر روتو، از سازمان امدادرسان غیردولتی Première Urgence Internationale می‌گوید: «یکی از چالش‌های اصلی در این میان دسترسی به قربانیان فاجعه در کم‌ترین زمان ممکن است که اغلب در این خصوص با مشکل مواجه هستیم. بسیاری از پل‌ها و جاده‌ها در اثر رانش زمین در طول سیل تخریب شده‌اند و این مسئله امدادرسانی در مناطقی که بیشترین آسیب را دیده‌اند را اگر نگوییم غیرممکن، بسیار پیچیده کرده است.» بسیاری از ساکنان مناطق حادثه دیده با انتشار مطالبی در رسانه های اجتماعی اعلام کرده‌اند که نتوانسته‌اند عزیزان یا همسایگان خود را از غرق شدن نجات دهند یا از زیر آوار بیرون بیاورند. به عوامل یاد شده، شرایط جنگی حاکم در لیبی و نزاع میان دو جناح رقیب در شرق و غرب این کشور را نیز باید افزود که مانع از کمک‌رسانی به موقع و مناسب به مناطق حادثه دیده می‌شود.