تاریخ انتشار : ۱۴۰۲/۰۷/۰۴ ساعت ۱۳:۰۱
کد مطلب : ۴۳۰۳۰۲
پهپادها؛ سلطان آسمان جنگ‌های امروزی
گروه بین الملل: بعد از پایان جنگ سرد، ارتش آمریکا روی برتری هوایی خود در جنگ‌ها حساب می‌کرد؛ محاسبه‌ای که تجربه‌های خلیج‌فارس، بالکان، افغانستان و عراق آن را تقویت کرد. اما در میان حریفان دولتی و غیردولتی در دهه گذشته، با اشاعه پهپادهای آمریکا، محیط عملیاتی تغییر کرده است.
به گزارش هم میهن به نقل از انستیتو واشنگتن، پهپادها توانمندی هدفگیری دقیق را به شکلی ارزان و مؤثر فراهم می‌کنند که نیاز به داشتن یک نیروی هوایی بزرگ و مدرن را مرتفع می‌کند. در آوریل سال ۲۰۲۱ ژنرال کنت اف. مکنزی جونیور، رئیس وقت ستاد فرماندهی مرکزی آمریکا، نزد کمیته کنگره درباره این «نقطه عطف» در جنگ هوایی اینگونه شهادت داد: «برای اولین بار بعد از جنگ کره، ما بدون برتری هوایی کامل عملیات می‌کنیم… تا وقتی نتوانیم یک توانمندی شبکه‌ای برای شناسایی و نابودی پهپادها توسعه دهیم و به میدان بفرستیم، برتری با مهاجم خواهد بود.» برای رفع این چالش روزافزون، آمریکا و دیگر کشورها سرمایه‌گذاری در سامانه‌های ضدپهپاد یا سامانه‌های ضدهواگردهای بی‌سرنشین را آغاز کرده‌اند.
این سامانه‌ها ممکن است از رادار، چشم الکترونیک (فروسرخ)، حسگرهای صوتی، یا فرکانس رادیویی برای شناسایی نشانه‌های فیزیکی، بصری، حرارتی، صوتی، یا الکترومغناطیسی استفاده کنند. وقتی پهپاد شناسایی شد، می‌توان به شیوه‌های پرتابی (موشک‌ها، پهپادهای دیگر، توپ‌ها و تورها) یا شیوه‌های غیرپرتابی با آن درگیر شد. این مورد دوم شیوه‌هایی را مثل استفاده از جنگ الکترونیک، هک کردن، یا ارسال پالس‌های انرژی هدایت‌شده برای اختلال، در اختیار گرفتن کنترل، یا از کار انداختن پهپاد شامل می‌شود. به عنوان راهی دیگر، می‌توان سازه‌های حمایت‌کننده سامانه پهپادی را هدف گرفت.
این جستار سامانه‌ها و شیوه‌های ضدپهپاد مورد استفاده در جنگ‌های اخیر در سوریه، یمن، لیبی، ناگورنو-قره‌باغ و اوکراین را بررسی می‌کند. در برخی موارد، همانند لیبی و ناگورنو-قره‌باغ، پهپادهای رزمی تاثیرات استراتژیک داشته‌اند: یا پیشرفت‌های مهم را متوقف کرده‌اند یا به پیروزی‌های مهم کمک کرده‌اند.
در جنگ‌های دیگر هم، همانند اوکراین، پهپادهای شناسایی به‌عنوان یک ابزار نیروافزا و در حمایت از نیروهای زمینی عمل کرده‌اند. با این حال، بیشتر پهپادهای آمریکایی، ترکیه‌ای، روسی و چینی مورد بحث، همچنین پهپادهای دست‌ساز تحت مدیریت بازیگران غیردولتی مثل داعش، با نرخ رهگیری ۸۰ درصد، ۹۰ درصد و در برخی موارد نزدیک به ۱۰۰ درصد سرنگون شده‌اند. این رهگیری‌ها نه به وسیله سامانه‌های نوظهور و اختصاصی ضدپهپاد، بلکه به وسیله سامانه‌های قدیمی پدافند هوایی و جنگ الکترونیک حاصل شده است؛ از جمله ترکیبی از پدافندهای هوایی عصر شوروی. در محیط اوکراین، سامانه‌های مدرن‌تر ناتو نیز به کار گرفته شده است.
هر جا که پدافندها چندلایه بوده، فعالیت‌های ضدپهپاد موفق‌تر بوده است؛ چون فرصت‌های چندگانه‌ای را برای رهگیری پهپادها در زمان پرواز فراهم می‌کرده و سامانه‌های اعلام خطر به‌هنگام، سامانه‌های زمینی پدافند هوایی، تجهیزات جنگ الکترونیک و هواپیماهای رزمی به شیوه‌ای یکپارچه عمل می‌کرده‌اند. افزون بر این، استفاده از پهپادها یا پدافندهای جدیدتر و توانمندتر – که اغلب از خارج خریداری شد – به میزان قابل‌توجهی تحرکات میدان جنگ را به‌ویژه در لیبی و اوکراین تحت تاثیر قرار داد.
سوریه ۲۰۱۱ تا امروز
جنگ سوریه از یک جنگ داخلی به یک نزاع منطقه‌ای تحول پیدا کرد و شماری از قدرت‌های خارجی را درگیر خود ساخت. نیروهای روسی که در سال ۲۰۱۵ در حمایت از بشار اسد مداخله کردند، اصلی‌ترین اپراتورهای پهپاد و سامانه‌های ضدپهپاد در سوریه بودند. این بخش از جستار حاضر عمدتاً بر تجارب این نیروها تمرکز می‌کند، گرچه به عملیات‌های ترکیه در شمال‌غرب سوریه نیز اشاره خواهد شد.
کانون عملیاتی اصلی روسیه در سوریه در پایگاه هوایی حمیمیم بود که در آنجا آرایشی از پدافند هوایی متشکل از سامانه‌های موشک سام (زمین به هوا) کوتاه‌برد، میان‌برد و دوربرد و تجهیزات جنگ الکترونیک را مستقر ساخت. در اواخر سال ۲۰۱۷ روسیه یک ستاد فرماندهی ضدپهپاد جداگانه در سوریه مستقر کرد و به یکپارچه‌سازی رادارهای اعلام خطر، موشک‌های سام و تجهیزات جنگ الکترونیکی خود پرداخت. پس از آن، پدافندهای روسی در حمیمیم و طرطوس از موفقیت قابل ملاحظه‌ای علیه حملات پهپادی نیروهای جهادی و اپوزیسیون سوریه برخوردار شدند.
پدافندهای زمینی روسی همچنین موفقیت‌هایی علیه پهپادهای ترکیه‌ای فعال در استان ادلب سوریه کسب کردند. با این حال، سامانه‌های پانتسیر-اس۱ روسی و سوری که به‌طور جداگانه کار می‌کردند، اغلب در برابر پهپادهای ترکیه در شمال سوریه عملکرد خوبی نداشتند؛ شاید به این دلیل که به وسیله جنگ الکترونیکی ترکیه کور می‌شدند. علاوه بر این، برخی از پانتسیرهای سوری که نابودشدند، ممکن است مدل‌های صادراتی نامرغوب بوده و خدمه سوری آن‌ها نیز کم‌تجربه بوده باشند و همین آن‌ها را در برابر استفاده تهاجمی از جنگ الکترونیک ترکیه آسیب‌پذیر کرده است.
روسیه هم از قرار، ده‌ها پهپاد شناسایی اورلان۱۰ را در برابر پدافندهای هوایی ترکیه و نیروهای شورشی سوری از دست داده است. برای عملیات‌های ضدپهپادی روسیه و ترکیه، جنگ الکترونیک بسیار حیاتی بود. سامانه سیار جنگ الکترونیک کراسوخا۴ روسیه سیستم ارتباطی پهپادهای شناسایی و پهپادهای رزمی را که در ارتفاع کم و متوسط عملیات می‌کردند، در بردهای بیش از ۱۵۰ کیلومتر، از کار می‌انداخت. سامانه جنگ الکترونیک کورال ترکیه هم ظاهراً از داخل ترکیه از پهپادهای این کشور در عملیات‌های »سرکوب و نابودی دفاع هوایی دشمن» در شمال سوریه حمایت می‌کرد.
سامانه کورال احتمال دلیل توانایی ترکیه برای اداره پهپادهایش در منطقه پوشش سامانه‌های پانتسیر سوری بود؛ آن‌هم بدون اینکه رهگیری شوند. این عملا به ترکیه امکان داد تا پهپادهای خود را به‌صورت نیروی هوایی متعارف استفاده کند و حملات هوا به هوا و هوابه‌زمین در شمال سوریه انجام دهد. درگیری‌های هوابه‌هوا عامل نابودی شمار کمتری از پهپادها بوده است. هواپیماهای سوری پهپادهای اردنی را با موشک‌های هوابه‌هوا در ژوئن ۲۰۱۷ سرنگون کردند اما علیه پهپادهای ترکیه در شمال سوریه کمتر مؤثر بودند.
ترکیه با استفاده از هواپیماهای بوئینگ ای- ۷تی پیس ایگل آواکس (سامانه کنترل و هشدار هوابرد) عملیات‌های پهپادی خود را از آن سوی مرز حمایت می‌کرد و اف۱۶ها را برای شلیک موشک تا فراتر از برد بصری به سمت هواپیمای سوخو۲۴سوری، که می‌خواستند پهپادهای ترکیه را بر فراز سوریه رهگیری کنند، به پرواز درمی‌آورد. در مجموع، از سال ۲۰۱۸ تا سال۲۰۲۰ پدافندهای روسی در سوریه از قرار بیش از ۱۵۰ پهپاد را از کار انداخته‌اند.
تجربه روسیه در دفاع از پایگاه هوایی حمیمیم بر مفهوم فعلی عملیات‌های ضدپهپادش به شدت تاثیر گذاشت و پایه‌ای برای آموزش ضدپهپاد در تمام ارتش روسیه در سطح دسته، گروهان، گردان و تیپ فراهم کرد. گفته شده از سال ۲۰۱۹ تمام رزمایش‌های نظامی مهم روسیه با تکیه بر جنگ الکترونیک به‌عنوان عنصر کلیدی بوده است. مانورهای شبیه‌سازی دفع حملات از سوی اسکادران‌های پهپادی، افسران لجستیک، تعمیر و نگهداری و حتی آشپزها در تاکتیک‌های ضدپهپادی آموزش می‌بینند و آموزش ضدپهپادی حالا در تمام سرویس‌های نظامی روسیه اجباری است.
عربستان سعودی، یمن، ۲۰۱۵ تا امروز
در جنگ یمن، عربستان سعودی حین دفاع از مرزهای طولانی و اهداف صنعتی پراکنده و مراکز جمعیتی خود در برابر حملات پهپادی تجربه بزرگی کسب کرد. حوثی‌ها در حملات‌شان علیه عربستان اتکای بسیاری به پهپاد داشتند. از سال۲۰۲۱ تقریباً دوسوم حملات حوثی‌ها شامل پهپادها بود و عمدتاً از پهپادهای خانواده قاصف یک و دو کی و صماد ۱ و ۲.۳ استفاده می‌کردند. عربستان، با تلاش متمرکز برای مقابله با این تهدید، ادعا کرد که ۹۰ درصد پهپادها را رهگیری کرده است که نتیجه یکپارچه‌سازی رادارهای زمینی سطح پایین، هواپیمای آواکس، و جنگنده‌های اف- ۱۵ عربستان بود.
نیروی هوایی پادشاهی سعودی یکی از سه کشور خاورمیانه است که هواپیمای آواکس در اختیار دارد و یک اسکادران متشکل از ۵ بوئینگ ۳ای سنتری ساخت آمریکا و دو هواپیمای آواکس ساب ۲۰۰۰ ایری‌آی را اداره می‌کند. افزون بر این، در فوریه ۲۰۲۰ بریتانیا رادارهای سیار ساب جیراف (Saab Gifarffe) را به عربستان اعزام کرد. این رادارها یک تصویر هوایی شبکه‌ای ۳۶۰درجه را فراهم می‌کنند. فرانسه هم ظاهراً با تهیه‌کردن رادارهای نامشخصی (احتمالا گراند مستر) پوشش بیشتری فراهم کرد.
اف۱۵های نیروی هوایی سعودی مسلح به موشک‌های هوابه‌هوای پیشرفته و رادارهایی هستند که قادر به شناسایی پهپادهای کوچک است؛ این گرچه راه‌حلی مؤثر است اما برای مقابله با تهدیدها پرهزینه است. حوثی‌ها از مجموعه‌ای از سامانه‌های سام برای دفاع در برابر پهپاد استفاده می‌کنند؛ از جمله موشک‌های تغییریافته آر۲۷ هوابه‌هوا و سامانه‌های پدافند هوایی تکنفره که قبلا به نیروی هوایی یمن تعلق داشت، به علاوه سام‌های میثاق۲ که دوش‌پرتاب هستند.
فقط تا پایان سال ۲۰۱۵ حوثی‌ها موفق شدند دوازده پهپاد ائتلاف را سرنگون کنند. از آن زمان تاکنون چندین پهپاد رزمی ساخت آمریکا از جمله ام‌کیو۹-بی را هم با استفاده از سام‌ها، سرنگون کرده‌اند. یک ناکامی مهم سعودی در ۱۴ سپتامبر ۲۰۱۹ اتفاق افتاد؛ در آن زمان هجده پهپاد و هفت موشک کروز به سمت تاسیسات فرآوری سعودی آرامکو در بقیق پرتاب شد که موجب شد نیمی از تولیدات روزانه نفت این کشور و ۵ درصد از تولیدات روزانه نفت جهان متوقف شود.
موشک‌های سام پاتریوت سعودی که وظیفه محافظت از سایت‌های یادشده را داشتند از قرار نتوانستند با پهپادهایی که نزدیک می‌شدند، درگیر شوند. البته پاتریوت به‌هیچ‌وجه برای مقابله با پهپادهای کوچک مانورپذیر که در ارتفاعات کم پرواز می‌کنند، طراحی نشده است.
افزون بر این، رادارهای پاتریوت گویا میدان دید نسبتاً تنگ ۱۲۰ درجه دارند که لازم است برای پاسخ مؤثر، به سمت نقطه حمله، جهت داده شوند. با توجه به آنکه بیشتر حملات موشکی و پهپادی از زمان آغاز جنگ در سال ۲۰۱۵ از سمت جنوب نشأت گرفته بود، آتش‌بارهای پاتریوت سعودی به همان سمت جهت‌گیری کرده بودند؛ بنابراین رادارهای پاتریوت، قادر به شناسایی و پاسخ به حمله‌ها از سمت شمال‌شرق نبودند.
برای رفع این کمبود، چندین هفته بعد چهار رادار سنتینل ام. پی. کیو۶۴ آمریکایی و سامانه‌های راداری فرانسوی و بریتانیایی یادشده ارسال شد تا با ایجاد پوشش ۳۶۰ درجه‌ای، پدافند در مقابل موشک‌های کروز و پهپادها تقویت شود. آمریکا و عربستان از آن زمان مانورهای مشترک ضدپهپاد عمدتاً از پایگاه هوایی شاهزاده سلطان نزدیک ریاض انجام داده‌اند. افزون بر این، در ماه مارس سال ۲۰۲۳ آمریکا و عربستان اولین مانور مشترک ضدپهپاد خود را در «مرکز آزمایش یکپارچه شن‌های سرخ»، با موفقیت به انجام رساندند.
لیبی، ۲۰۱۴ تا امروز
در سال ۲۰۱۹ غسان سلامه، نماینده ویژه سازمان ملل در امور لیبی، جنگ لیبی را «بزرگترین جنگ پهپادی… در دنیا» خواند. چرا که لیبی از آغاز نبردها در سال ۲۰۱۴ بیش از یک هزار حمله هوایی را شاهد بوده است. هر دو طرف نبرد از پهپادها و پدافندهای هوایی که ساخته نیروهای خارجی و تحت مدیریت آن‌ها بود، استفاده کردند؛ »دولت وفاق ملی لیبی» عمدتاً به پهپاد بیرقدار تی. بی۲ که ترکیه تامین و مدیریت می‌کرد متکی بود و «ارتش ملی لیبی» عمدتاً پهپاد وینگ لونگ ۲/۱ ساخت چین را که از سوی امارات تامین می‌شد به میدان می‌فرستاد.
هر دو طرف همچنین از پهپادهای کوچک تجاری برای شناسایی استفاده می‌کردند، اما نهایتاً معلوم شد که این پهپادها نامطمئن بوده و در برابر پارازیت آسیب‌پذیر هستند. در مجموع، عملیات‌های ضدپهپادی نرخ فرسایش بالایی برای پهپادها در لیبی به بار آورد. پهپادهای وینگ لونگ ۲/۱ ساخت چین و سامانه‌های پانتسیر-اس۱ ساخت روسیه – که به ترتیب در سال‌های ۲۰۱۶ و ۲۰۱۹ از سوی امارات تامین شد- به ارتش ملی لیبی برتری تاکتیکی مهمی نسبت به دولت وفاق ملی لیبی داد.
تا سپتامبر سال ۲۰۱۹ ارتش ملی لیبی پهپادهای ساخت ترکیه را که تحت مدیریت دولت وفاق ملی بود تقریباً قلع و قمع کرد و دولت وفاق ملی عمدتاً با توپ‌های ضدهوایی نامرغوب و سامانه‌های پدافند هوایی دوش‌پرتاب فقط تعدادی از پهپادهای ارتش ملی لیبی را سرنگون کرد. با این حال تا ژانویه ۲۰۲۰ یعنی ۹ ماه بعد از آغاز تهاجم ارتش ملی لیبی به طرابلس، ترکیه یک پدافند یکپارچه چندلایه را در پایگاه‌های هوایی مصراته و میتیگا متعلق به دولت وفاق ملی مستقر کرد که به دولت وفاق ملی امکان داد تا به‌طور مرتب پهپادهای ارتش ملی را بر فراز مناطقی در شمال‌غرب لیبی سرنگون کند.
پدافندهای زمینی دولت وفاق ملی شامل سامانه‌های سام «هاوک» و «حصار» و سامانه‌های ضدهوایی خودران «کورکوت» می‌شد که ترکیه فراهم می‌کرد. ترکیه همچنین سامانه‌های رادار زمینی، دریایی، هوایی و هشدار بهنگام ارسال کرد. روی زمین، دولت وفاق ملی، رادارهای ۳۶۰ درجه‌ایِای. ان/ام. پی. کیو۶۴ سنتینل را مستقر کرد که آرایه امواج فازبندی شده دارند. در دریا ناوچه‌های کلاس «گابیا» ی ترکیه با استفاده از رادارهای پایش هوایی دوربرد ای. ان/اس. پی. اس، توانمندی هشدار بهنگام برای دولت وفاق ملی فراهم کردند.
در هوا، ترکیه از هواپیماهای آواکس مثل بوئینگ ای۷-تی پیس ایگل استفاده کرد که نزدیک ساحل طرابلس پرواز می‌کردند. برای جنگ الکترونیک، در اوایل سال ۲۰۲۰ ترکیه سامانه کورال خود را در پایگاه هوایی میتیگا مستقر کرد، که نه‌تنها قادر بود در عملیات‌های وینگ لونگ اماراتی اختلال ایجاد کند که همچنین نشان داد در ایجاد اختلال و هدفگیری سامانه‌های پانتسیر سام نیز کارآمد است.
دولت وفاق ملی همچنین پهپاد پرسه‌زن، چرخ‌بال و خودکار کارگو۲ تولید شرکت اس. تی. ام ترکیه را در سامانه‌های خود ادغام کرد تا کاروان‌های لجستیک و یگان‌های در حال عقب‌نشینی ارتش ملی لیبی را تعقیب و نابود کند. درحالی‌که تیم کارشناسان سازمان ملل مدعی است که کارگو۲ واقعا یک سامانه خودکار است، اس. تی. ام ادعا می‌کند که اپراتور انسانی همیشه در جریان عملیات حضور دارد. سامانه اصلی ارتش ملی لیبی در پدافند زمینی، که برای مقابله با پهپادها استفاده می‌شد، از جمله پانتسیر-اس۱ گویا به دست خدمه مزدور گروه روسی واگنر و نیروهای بی‌تجربه لیبیایی اداره می‌شد.
از نوامبر ۲۰۱۹ تا مارس ۲۰۲۰ ارتش ملی لیبی مدعی بود سامانه‌های پانتسیر آن دستکم شانزده هواپیمای ترکیه‌ای را سرنگون کردند و در مجموع عامل نابودی بیش از نیمی از کل بیست و چهار پهپاد ترکیه‌ای سرنگون‌شده در لیبی هستند. با این حال، به‌رغم موفقیت اولیه، معلوم شد که پانتسیرهای ارسال‌شده به لیبی – مثل آن‌هایی که به سوریه فرستاده شد – در برابر جنگ الکترونیک ترکیه و پهپادهای بیرقدار تی. بی۲ و بمب‌های هدایت‌شده لیزری مام-ال مام-سی آسیب‌پذیر هستند.
پانتسیرها اغلب نه‌تنها هنگام عملیات در میدان نبرد بلکه در هنگام غیرعملیاتی بودن هم هدف گرفته می‌شدند، مثل زمانی که در آشیانه پارک شده بودند یا در هنگام حمل‌ونقل روی تریلرهای تخت. این امر یک مزیت کلیدی پهپادها یعنی توانمندی هدفگیری مستمر را نشان می‌دهد؛ چون پهپادها می‌توانند بر فراز میدان نبرد پرسه بزنند و در آسیب‌پذیرترین موقعیت به اهداف خود حمله کنند.
پانتسیرها هم گاهی با اشباع حملات مواجه می‌شدند، چون ترکیه هرازگاهی به‌طور همزمان با نیم دوجین پهپاد یا بیشتر حمله می‌کرد. در چند مورد، سامانه پانتسیر-اس۲ نتوانست با پهپادهای ترکیه‌ای درگیر شود و دستکم در یک مورد، آرایش رادار آن درست پیش از نابودشدن، در حال چرخش مشاهده شد که نشان می‌داد روشن و در حال کار است. تا پایان ماه می۲۰۲۰ خدمه‌های پانتسیر با سوئیچ کردن به حسگرهای چشم الکترونیکی غیرعامل تا حدی دفاع خود را ارتقا دادند و در نتیجه آسیب‌پذیری خود را در برابر پارازیت سامانه‌های جنگ الکترونیک کورال کمتر کردند.
ناگورنو-قره‌باغ، سپتامر تا نوامبر ۲۰۲۰
در جنگ ناگورنو-قره‌باغ در سال ۲۰۲۰ آذربایجان از پهپاد رزمی بیرقدار تی. بی۲ ساخت ترکیه و پهپاد پرسه‌زن هاروپ ساخت اسرائیل استفاده کرد و تقریبا تمام لایه‌های پدافند هوایی ارمنستان را در صحنه عملیات شکست داد. پهپادهای آذربایجان به‌طور مرتب پدافندهای هوایی ارمنستان را نابود می‌کردند که غالباً در فضای باز و بدون استتار یا دیگر تدابیر دفاعی روی زمین استقرار داشتند. روی‌هم‌رفته، آذربایجان ۶۵ درصد سامانه‌های دفاع هوایی ارمنستان را که در ناگورنو-قره‌باغ مستقر بود، نابود کرد. در مقایسه، ارمنستان فقط دو تی. بی۲ را در کل دوره درگیری سرنگون کرد.
هواپیماهای جنگنده چندمنظوره و سرنشین‌دار هم عمدتاً در آسمان غایب بودند و این به پهپادها امکان داد بدون مانع به عملیات بپردازند. آذربایجان همچنین هواپیماهای قدیمی و چهارباله آنتونوف۲ دوران شوروی را به هواپیماهای کنترل از راه دور تبدیل کرد و آن‌ها را به‌عنوان طعمه به منطقه درگیری پدافند هوایی ارمنستان فرستاد. وقتی سام‌های ارمنستان فعال و با این هواپیماها درگیر می‌شدند، هاروپ‌های آذربایجان که بر فراز آن‌ها پرسه می‌زدند، با استفاده از حسگرهای چشم الکترونیک (فروسرخ) خود رادارهای ارمنستان را مکان‌یابی و با حمله انتحاری نابود می‌کردند.
بیرقدارهای تی. بی۲ داده‌های هدفگیری را به توپخانه‌های آذربایجانی ارسال می‌کردند و یا به شلیک بمب‌های هدایت‌شونده لیرزی برای نابودی سامانه‌های ارمنستان می‌پرداختند. آذربایجان استفاده از جنگ الکترونیک را در ناگورنو-قره‌باغ علناً تایید نکرده ولی مثل جبهه‌های سوریه و لیبی، تی. بی۲های آذربایجان شماری از سامانه‌های دفاعی ارمنستان را در ترکیبی از جنگ الکترونیک و پهپادی نابود کردند.
در مجموع، سامانه‌های ارمنستانی پیوسته از شناسایی، ردگیری، و هدفگیری پهپادهای آذربایجانی ناتوان بودند. سامانه‌های -SA ۱۰ و -11SA ارمنستان فاقد توانایی شبکه‌سازی از رادارهای پراکنده برای تولید یک تصویر عملیاتی واحد بودند. سامانه‌های -4SA، -6SA، -8SA، و -13SA گویا می‌توانستند پهپادهای آذربایجانی را شناسایی کنند اما نمی‌توانستند آن‌ها را رهگیری کنند و در برابر جنگ الکترونیک دشمن آسیب‌پذیر بودند. سام‌های -11SA و -15SA ارمنستان و سامانه‌های پدافند هوایی تکنفره چند پهپاد آذربایجانی را سرنگون کردند اما آنقدر دیر وارد جنگ شدند که تاثیرِ مهمی نداشتند.
سامانه‌های ضدهوایی خودران ارمنستان از قبیل سامانه‌های ضدهوایی زسو۴-۲۳ شیلکا، یا خودروهای زرهی سبک چندمنظوره مجهز به توپ‌های ضدهوایی، بدون رادارهای ارتقایافته و دوربین‌های الکترونیک/فروسرخ عمدتاً بی‌اثر بودند. در عین حال، استفاده ارمنستان از سامانه‌های جنگ الکترونیک پول۲۱- (-21Pole) که روسیه تدارک کرده بود در مختل کردن پهپادهای آذربایجانی بسیار موثر از کار درآمد. ارمنستان یک مجموعه سیار جنگ الکترونیک ریپلنت (Repellent) در اختیار داشت، اما بنا به گفته نیکول پاشینیان، عمل نکرد و در نبرد نابود شد.
اوکراین، فوریه ۲۰۲۲ تا امروز
پدافندهای پهپادی اوکراین در جنگ علیه روسیه عمدتاً از سه لایه تشکیل می‌شود: جت‌های جنگنده مسلح به موشک‌های هوابه‌هوا، پدافندهای هوایی روی زمین مثل سام‌ها و توپ‌های ضدهوایی و سربازان مجهز به سامانه‌های پدافند هوایی تکنفره و مسلسل‌های سنگین. پیش از جنگ، عمده موجودی اوکراین منحصراً از سامانه‌های زمینی پدافند هوایی تشکیل می‌شد؛ شبیه آن‌هایی که در سوریه، لیبی و ناگورنو-قره‌باغ استفاده شد.
با گذشت زمان، با ورود سامانه‌های پدافند هوایی پیشرفته غربی، از قبیل «سامانه پیشرفته موشک زمین‌به‌هوای ملی آمریکا» (ناسام)، ایریس-تی‌اس‌ال‌ام، اونجر، استینگر و گپارد، اوکراین به یک معماری پدافند هوایی چندلایه، کارآمدتر، گسترده‌تر و یکپارچه رسید. براساس تخمین‌های انتشاریافته از تجهیزات منهدم‌شده، اوکراین تاکنون نشان داده که در سرنگون‌سازی پهپادهای رزمی روسی به شکلی فزاینده تبحر یافته است، درحالی‌که سامانه‌های جنگ الکترونیک روسی گویا هر ماه هزاران پهپاد اوکراینی را سرنگون می‌کنند که بیشترشان احتمالا پهپادهای تجاری شناسایی، ارزان و یک‌بار مصرف هستند.
نیروهای اوکراینی با پهپادهای رزمی بیرقدار تی. بی۲ که ترکیه تدارک می‌بیند و پهپادهای شناسایی کوچکتر عملیات کرده‌اند، درحالی‌که نیروهای روسی عمدتاً از پهپاد شناسایی اورلان۱۰- روسی، پهپاد انتحاری لنست، ۲/۱ و پهپاد تهاجمی بی‌بازگشت گران۱ و ۲ استفاده کرده‌اند، که این مورد آخر شش ماه بعد از تهاجم وارد میدان شد.
هر دو طرف از مهمات پرسه‌زن با درجات مختلفی از کارآیی و هزاران پهپاد کوادکوپتر تجاری ارزان و یک‌بار مصرف استفاده می‌کنند که عمدتاً مدل دی. جی. آی ماویک ساخت چین است و کارکردهای متنوعی از قبیل شناسایی، دیدبانی توپخانه و بمباران دارد. کوادکوپترهای تجاری همچنین از قرار برای سرنگون کردن کوادکوپترهای دشمن در آسمان استفاده شده‌اند.
در چند ماه اول تهاجم، بیرقدارهای تی. بی۲ اوکراین ده‌ها ستون نقلیه نظامی و تجهیزات روسیه را در حال حرکت در جاده‌ها نابود کردند و همزمان نیروی زمینی اوکراین دستکم چهل‌وپنج پهپاد شناسایی اورلان۱۰ روسی را سرنگون کرد یا از کار انداخت. قابل توجه آنکه عکس‌های انتشاریافته از پهپادهای سرنگون شده اورلان۱۰ نشان می‌داد که بیشتر آن‌ها سالم هستند که این امر حاکی از آن است که در سرنگونی آن‌ها از جنگ الکترونیک استفاده شده است و نه پرتابه‌های پدافندی.
نیروهای روسی اولین تی. بی۲ را در میانه مارس ۲۰۲۲ سرنگون کردند و در پنج ماه اول جنگ گویا حدود ۹۰ درصد تمام پهپادهای اوکراینی را که به سمت آن‌ها پرتاب شده بود، نابود کردند. آن‌ها از جنگ الکترونیک نیز برای ردیابی و ازکاراندازی پهپادهای اوکراینی استفاده مؤثری کردند.
پهپادهای اوکراینی، از کوادکوپترهای تجاری تا مدل‌های بال ثابت بزرگ، به طور میانگین ظاهراً عمر بسیار کوتاهی داشتند؛ به ترتیب سه و شش پرواز. تا تابستان ۲۰۲۲ روسیه به مناطق شرق اوکراین نفوذ کرده بود و به‌طور مؤثر به یکپارچه‌سازی رادارهای هشدار بهنگام، سامانه‌های ارضی پدافند هوایی و جنگ الکترونیک پرداخت تا از آن برای شناسایی، مختل کردن و ازکارانداختن پهپادهای اوکراینی استفاده کنند.
بنا به گفته یک خلبان اوکراینی، با یکپارچگی روزافزون پدافندهای روسی، تی. بی۲ «تقریبا بلااستفاده» شد، و خلبان‌های اوکراینی مجبور شدند تی. بی۲ را به‌طور گزینشی‌تر برای عملیات‌های ویژه استفاده کنند. سامانه جنگ الکترونیک ریپلنت روسی، همچنان که در مورد ارمنستان یاد شد، عمدتاً بی‌فایده بود. سامانه‌های جنگ الکترونیک توانمندتر روسی، مثل کراسوخا، که رادار و عوامل ارتباطی تی. بی۲ها را دچار پارازیت و اختلال می‌کند، گاهی به همان اندازه در کار نیروها و تجهیزات خود روسیه اختلال ایجاد کرده‌اند.
نتیجه‌گیری
هیچگونه راه‌حل معجزه‌آسایی بر ضدپهپادها وجود ندارد. کارآمدترین دفاع علیه پهپادها در حال حاضر عبارت است از ترکیب سامانه‌های چندلایه و یکپارچه با توانایی عملیاتی مشترک که قادر به پوشش ۳۶۰درجه باشد و از انواعی از راه‌حل‌های مقابله سخت و نرم استفاده کند؛ از توپخانه ضدهوایی گرفته تا موشک‌های رهگیری زمین‌به‌هوا و هوابه‌هوا تا سامانه‌های جنگ الکترونیک. ژنرال‌شان گینی، مدیر سابق اداره تازه‌تاسیس «مقابله مشترک با سامانه‌های پروازی بی‌سرنشین کوچک»، «بهترین راه» برای مقابله با پهپادها را رویکرد سامانه‌های چندلایه به عنوان شیوه رایج فرماندهی و کنترل می‌داند و می‌افزاید که در میدان‌های نبرد امروز »هیچ توانمندی واحدی وجود ندارد که مجموعه تهدیدات پهپادی را از بین ببرد. »
به گزارش هم میهن به نقل از انستیتو واشنگتن، پهپادها توانمندی هدفگیری دقیق را به شکلی ارزان و مؤثر فراهم می‌کنند که نیاز به داشتن یک نیروی هوایی بزرگ و مدرن را مرتفع می‌کند. در آوریل سال ۲۰۲۱ ژنرال کنت اف. مکنزی جونیور، رئیس وقت ستاد فرماندهی مرکزی آمریکا، نزد کمیته کنگره درباره این «نقطه عطف» در جنگ هوایی اینگونه شهادت داد: «برای اولین بار بعد از جنگ کره، ما بدون برتری هوایی کامل عملیات می‌کنیم… تا وقتی نتوانیم یک توانمندی شبکه‌ای برای شناسایی و نابودی پهپادها توسعه دهیم و به میدان بفرستیم، برتری با مهاجم خواهد بود.» برای رفع این چالش روزافزون، آمریکا و دیگر کشورها سرمایه‌گذاری در سامانه‌های ضدپهپاد یا سامانه‌های ضدهواگردهای بی‌سرنشین را آغاز کرده‌اند.
این سامانه‌ها ممکن است از رادار، چشم الکترونیک (فروسرخ)، حسگرهای صوتی، یا فرکانس رادیویی برای شناسایی نشانه‌های فیزیکی، بصری، حرارتی، صوتی، یا الکترومغناطیسی استفاده کنند. وقتی پهپاد شناسایی شد، می‌توان به شیوه‌های پرتابی (موشک‌ها، پهپادهای دیگر، توپ‌ها و تورها) یا شیوه‌های غیرپرتابی با آن درگیر شد. این مورد دوم شیوه‌هایی را مثل استفاده از جنگ الکترونیک، هک کردن، یا ارسال پالس‌های انرژی هدایت‌شده برای اختلال، در اختیار گرفتن کنترل، یا از کار انداختن پهپاد شامل می‌شود. به عنوان راهی دیگر، می‌توان سازه‌های حمایت‌کننده سامانه پهپادی را هدف گرفت.
این جستار سامانه‌ها و شیوه‌های ضدپهپاد مورد استفاده در جنگ‌های اخیر در سوریه، یمن، لیبی، ناگورنو-قره‌باغ و اوکراین را بررسی می‌کند. در برخی موارد، همانند لیبی و ناگورنو-قره‌باغ، پهپادهای رزمی تاثیرات استراتژیک داشته‌اند: یا پیشرفت‌های مهم را متوقف کرده‌اند یا به پیروزی‌های مهم کمک کرده‌اند.
در جنگ‌های دیگر هم، همانند اوکراین، پهپادهای شناسایی به‌عنوان یک ابزار نیروافزا و در حمایت از نیروهای زمینی عمل کرده‌اند. با این حال، بیشتر پهپادهای آمریکایی، ترکیه‌ای، روسی و چینی مورد بحث، همچنین پهپادهای دست‌ساز تحت مدیریت بازیگران غیردولتی مثل داعش، با نرخ رهگیری ۸۰ درصد، ۹۰ درصد و در برخی موارد نزدیک به ۱۰۰ درصد سرنگون شده‌اند. این رهگیری‌ها نه به وسیله سامانه‌های نوظهور و اختصاصی ضدپهپاد، بلکه به وسیله سامانه‌های قدیمی پدافند هوایی و جنگ الکترونیک حاصل شده است؛ از جمله ترکیبی از پدافندهای هوایی عصر شوروی. در محیط اوکراین، سامانه‌های مدرن‌تر ناتو نیز به کار گرفته شده است.
هر جا که پدافندها چندلایه بوده، فعالیت‌های ضدپهپاد موفق‌تر بوده است؛ چون فرصت‌های چندگانه‌ای را برای رهگیری پهپادها در زمان پرواز فراهم می‌کرده و سامانه‌های اعلام خطر به‌هنگام، سامانه‌های زمینی پدافند هوایی، تجهیزات جنگ الکترونیک و هواپیماهای رزمی به شیوه‌ای یکپارچه عمل می‌کرده‌اند. افزون بر این، استفاده از پهپادها یا پدافندهای جدیدتر و توانمندتر – که اغلب از خارج خریداری شد – به میزان قابل‌توجهی تحرکات میدان جنگ را به‌ویژه در لیبی و اوکراین تحت تاثیر قرار داد.
سوریه ۲۰۱۱ تا امروز
جنگ سوریه از یک جنگ داخلی به یک نزاع منطقه‌ای تحول پیدا کرد و شماری از قدرت‌های خارجی را درگیر خود ساخت. نیروهای روسی که در سال ۲۰۱۵ در حمایت از بشار اسد مداخله کردند، اصلی‌ترین اپراتورهای پهپاد و سامانه‌های ضدپهپاد در سوریه بودند. این بخش از جستار حاضر عمدتاً بر تجارب این نیروها تمرکز می‌کند، گرچه به عملیات‌های ترکیه در شمال‌غرب سوریه نیز اشاره خواهد شد.
کانون عملیاتی اصلی روسیه در سوریه در پایگاه هوایی حمیمیم بود که در آنجا آرایشی از پدافند هوایی متشکل از سامانه‌های موشک سام (زمین به هوا) کوتاه‌برد، میان‌برد و دوربرد و تجهیزات جنگ الکترونیک را مستقر ساخت. در اواخر سال ۲۰۱۷ روسیه یک ستاد فرماندهی ضدپهپاد جداگانه در سوریه مستقر کرد و به یکپارچه‌سازی رادارهای اعلام خطر، موشک‌های سام و تجهیزات جنگ الکترونیکی خود پرداخت. پس از آن، پدافندهای روسی در حمیمیم و طرطوس از موفقیت قابل ملاحظه‌ای علیه حملات پهپادی نیروهای جهادی و اپوزیسیون سوریه برخوردار شدند.
پدافندهای زمینی روسی همچنین موفقیت‌هایی علیه پهپادهای ترکیه‌ای فعال در استان ادلب سوریه کسب کردند. با این حال، سامانه‌های پانتسیر-اس۱ روسی و سوری که به‌طور جداگانه کار می‌کردند، اغلب در برابر پهپادهای ترکیه در شمال سوریه عملکرد خوبی نداشتند؛ شاید به این دلیل که به وسیله جنگ الکترونیکی ترکیه کور می‌شدند. علاوه بر این، برخی از پانتسیرهای سوری که نابودشدند، ممکن است مدل‌های صادراتی نامرغوب بوده و خدمه سوری آن‌ها نیز کم‌تجربه بوده باشند و همین آن‌ها را در برابر استفاده تهاجمی از جنگ الکترونیک ترکیه آسیب‌پذیر کرده است.
روسیه هم از قرار، ده‌ها پهپاد شناسایی اورلان۱۰ را در برابر پدافندهای هوایی ترکیه و نیروهای شورشی سوری از دست داده است. برای عملیات‌های ضدپهپادی روسیه و ترکیه، جنگ الکترونیک بسیار حیاتی بود. سامانه سیار جنگ الکترونیک کراسوخا۴ روسیه سیستم ارتباطی پهپادهای شناسایی و پهپادهای رزمی را که در ارتفاع کم و متوسط عملیات می‌کردند، در بردهای بیش از ۱۵۰ کیلومتر، از کار می‌انداخت. سامانه جنگ الکترونیک کورال ترکیه هم ظاهراً از داخل ترکیه از پهپادهای این کشور در عملیات‌های »سرکوب و نابودی دفاع هوایی دشمن» در شمال سوریه حمایت می‌کرد.
سامانه کورال احتمال دلیل توانایی ترکیه برای اداره پهپادهایش در منطقه پوشش سامانه‌های پانتسیر سوری بود؛ آن‌هم بدون اینکه رهگیری شوند. این عملا به ترکیه امکان داد تا پهپادهای خود را به‌صورت نیروی هوایی متعارف استفاده کند و حملات هوا به هوا و هوابه‌زمین در شمال سوریه انجام دهد. درگیری‌های هوابه‌هوا عامل نابودی شمار کمتری از پهپادها بوده است. هواپیماهای سوری پهپادهای اردنی را با موشک‌های هوابه‌هوا در ژوئن ۲۰۱۷ سرنگون کردند اما علیه پهپادهای ترکیه در شمال سوریه کمتر مؤثر بودند.
ترکیه با استفاده از هواپیماهای بوئینگ ای- ۷تی پیس ایگل آواکس (سامانه کنترل و هشدار هوابرد) عملیات‌های پهپادی خود را از آن سوی مرز حمایت می‌کرد و اف۱۶ها را برای شلیک موشک تا فراتر از برد بصری به سمت هواپیمای سوخو۲۴سوری، که می‌خواستند پهپادهای ترکیه را بر فراز سوریه رهگیری کنند، به پرواز درمی‌آورد. در مجموع، از سال ۲۰۱۸ تا سال۲۰۲۰ پدافندهای روسی در سوریه از قرار بیش از ۱۵۰ پهپاد را از کار انداخته‌اند.
تجربه روسیه در دفاع از پایگاه هوایی حمیمیم بر مفهوم فعلی عملیات‌های ضدپهپادش به شدت تاثیر گذاشت و پایه‌ای برای آموزش ضدپهپاد در تمام ارتش روسیه در سطح دسته، گروهان، گردان و تیپ فراهم کرد. گفته شده از سال ۲۰۱۹ تمام رزمایش‌های نظامی مهم روسیه با تکیه بر جنگ الکترونیک به‌عنوان عنصر کلیدی بوده است. مانورهای شبیه‌سازی دفع حملات از سوی اسکادران‌های پهپادی، افسران لجستیک، تعمیر و نگهداری و حتی آشپزها در تاکتیک‌های ضدپهپادی آموزش می‌بینند و آموزش ضدپهپادی حالا در تمام سرویس‌های نظامی روسیه اجباری است.
عربستان سعودی، یمن، ۲۰۱۵ تا امروز
در جنگ یمن، عربستان سعودی حین دفاع از مرزهای طولانی و اهداف صنعتی پراکنده و مراکز جمعیتی خود در برابر حملات پهپادی تجربه بزرگی کسب کرد. حوثی‌ها در حملات‌شان علیه عربستان اتکای بسیاری به پهپاد داشتند. از سال۲۰۲۱ تقریباً دوسوم حملات حوثی‌ها شامل پهپادها بود و عمدتاً از پهپادهای خانواده قاصف یک و دو کی و صماد ۱ و ۲.۳ استفاده می‌کردند. عربستان، با تلاش متمرکز برای مقابله با این تهدید، ادعا کرد که ۹۰ درصد پهپادها را رهگیری کرده است که نتیجه یکپارچه‌سازی رادارهای زمینی سطح پایین، هواپیمای آواکس، و جنگنده‌های اف- ۱۵ عربستان بود.
نیروی هوایی پادشاهی سعودی یکی از سه کشور خاورمیانه است که هواپیمای آواکس در اختیار دارد و یک اسکادران متشکل از ۵ بوئینگ ۳ای سنتری ساخت آمریکا و دو هواپیمای آواکس ساب ۲۰۰۰ ایری‌آی را اداره می‌کند. افزون بر این، در فوریه ۲۰۲۰ بریتانیا رادارهای سیار ساب جیراف (Saab Gifarffe) را به عربستان اعزام کرد. این رادارها یک تصویر هوایی شبکه‌ای ۳۶۰درجه را فراهم می‌کنند. فرانسه هم ظاهراً با تهیه‌کردن رادارهای نامشخصی (احتمالا گراند مستر) پوشش بیشتری فراهم کرد.
اف۱۵های نیروی هوایی سعودی مسلح به موشک‌های هوابه‌هوای پیشرفته و رادارهایی هستند که قادر به شناسایی پهپادهای کوچک است؛ این گرچه راه‌حلی مؤثر است اما برای مقابله با تهدیدها پرهزینه است. حوثی‌ها از مجموعه‌ای از سامانه‌های سام برای دفاع در برابر پهپاد استفاده می‌کنند؛ از جمله موشک‌های تغییریافته آر۲۷ هوابه‌هوا و سامانه‌های پدافند هوایی تکنفره که قبلا به نیروی هوایی یمن تعلق داشت، به علاوه سام‌های میثاق۲ که دوش‌پرتاب هستند.
فقط تا پایان سال ۲۰۱۵ حوثی‌ها موفق شدند دوازده پهپاد ائتلاف را سرنگون کنند. از آن زمان تاکنون چندین پهپاد رزمی ساخت آمریکا از جمله ام‌کیو۹-بی را هم با استفاده از سام‌ها، سرنگون کرده‌اند. یک ناکامی مهم سعودی در ۱۴ سپتامبر ۲۰۱۹ اتفاق افتاد؛ در آن زمان هجده پهپاد و هفت موشک کروز به سمت تاسیسات فرآوری سعودی آرامکو در بقیق پرتاب شد که موجب شد نیمی از تولیدات روزانه نفت این کشور و ۵ درصد از تولیدات روزانه نفت جهان متوقف شود.
موشک‌های سام پاتریوت سعودی که وظیفه محافظت از سایت‌های یادشده را داشتند از قرار نتوانستند با پهپادهایی که نزدیک می‌شدند، درگیر شوند. البته پاتریوت به‌هیچ‌وجه برای مقابله با پهپادهای کوچک مانورپذیر که در ارتفاعات کم پرواز می‌کنند، طراحی نشده است.
افزون بر این، رادارهای پاتریوت گویا میدان دید نسبتاً تنگ ۱۲۰ درجه دارند که لازم است برای پاسخ مؤثر، به سمت نقطه حمله، جهت داده شوند. با توجه به آنکه بیشتر حملات موشکی و پهپادی از زمان آغاز جنگ در سال ۲۰۱۵ از سمت جنوب نشأت گرفته بود، آتش‌بارهای پاتریوت سعودی به همان سمت جهت‌گیری کرده بودند؛ بنابراین رادارهای پاتریوت، قادر به شناسایی و پاسخ به حمله‌ها از سمت شمال‌شرق نبودند.
برای رفع این کمبود، چندین هفته بعد چهار رادار سنتینل ام. پی. کیو۶۴ آمریکایی و سامانه‌های راداری فرانسوی و بریتانیایی یادشده ارسال شد تا با ایجاد پوشش ۳۶۰ درجه‌ای، پدافند در مقابل موشک‌های کروز و پهپادها تقویت شود. آمریکا و عربستان از آن زمان مانورهای مشترک ضدپهپاد عمدتاً از پایگاه هوایی شاهزاده سلطان نزدیک ریاض انجام داده‌اند. افزون بر این، در ماه مارس سال ۲۰۲۳ آمریکا و عربستان اولین مانور مشترک ضدپهپاد خود را در «مرکز آزمایش یکپارچه شن‌های سرخ»، با موفقیت به انجام رساندند.
لیبی، ۲۰۱۴ تا امروز
در سال ۲۰۱۹ غسان سلامه، نماینده ویژه سازمان ملل در امور لیبی، جنگ لیبی را «بزرگترین جنگ پهپادی… در دنیا» خواند. چرا که لیبی از آغاز نبردها در سال ۲۰۱۴ بیش از یک هزار حمله هوایی را شاهد بوده است. هر دو طرف نبرد از پهپادها و پدافندهای هوایی که ساخته نیروهای خارجی و تحت مدیریت آن‌ها بود، استفاده کردند؛ »دولت وفاق ملی لیبی» عمدتاً به پهپاد بیرقدار تی. بی۲ که ترکیه تامین و مدیریت می‌کرد متکی بود و «ارتش ملی لیبی» عمدتاً پهپاد وینگ لونگ ۲/۱ ساخت چین را که از سوی امارات تامین می‌شد به میدان می‌فرستاد.
هر دو طرف همچنین از پهپادهای کوچک تجاری برای شناسایی استفاده می‌کردند، اما نهایتاً معلوم شد که این پهپادها نامطمئن بوده و در برابر پارازیت آسیب‌پذیر هستند. در مجموع، عملیات‌های ضدپهپادی نرخ فرسایش بالایی برای پهپادها در لیبی به بار آورد. پهپادهای وینگ لونگ ۲/۱ ساخت چین و سامانه‌های پانتسیر-اس۱ ساخت روسیه – که به ترتیب در سال‌های ۲۰۱۶ و ۲۰۱۹ از سوی امارات تامین شد- به ارتش ملی لیبی برتری تاکتیکی مهمی نسبت به دولت وفاق ملی لیبی داد.
تا سپتامبر سال ۲۰۱۹ ارتش ملی لیبی پهپادهای ساخت ترکیه را که تحت مدیریت دولت وفاق ملی بود تقریباً قلع و قمع کرد و دولت وفاق ملی عمدتاً با توپ‌های ضدهوایی نامرغوب و سامانه‌های پدافند هوایی دوش‌پرتاب فقط تعدادی از پهپادهای ارتش ملی لیبی را سرنگون کرد. با این حال تا ژانویه ۲۰۲۰ یعنی ۹ ماه بعد از آغاز تهاجم ارتش ملی لیبی به طرابلس، ترکیه یک پدافند یکپارچه چندلایه را در پایگاه‌های هوایی مصراته و میتیگا متعلق به دولت وفاق ملی مستقر کرد که به دولت وفاق ملی امکان داد تا به‌طور مرتب پهپادهای ارتش ملی را بر فراز مناطقی در شمال‌غرب لیبی سرنگون کند.
پدافندهای زمینی دولت وفاق ملی شامل سامانه‌های سام «هاوک» و «حصار» و سامانه‌های ضدهوایی خودران «کورکوت» می‌شد که ترکیه فراهم می‌کرد. ترکیه همچنین سامانه‌های رادار زمینی، دریایی، هوایی و هشدار بهنگام ارسال کرد. روی زمین، دولت وفاق ملی، رادارهای ۳۶۰ درجه‌ایِای. ان/ام. پی. کیو۶۴ سنتینل را مستقر کرد که آرایه امواج فازبندی شده دارند. در دریا ناوچه‌های کلاس «گابیا» ی ترکیه با استفاده از رادارهای پایش هوایی دوربرد ای. ان/اس. پی. اس، توانمندی هشدار بهنگام برای دولت وفاق ملی فراهم کردند.
در هوا، ترکیه از هواپیماهای آواکس مثل بوئینگ ای۷-تی پیس ایگل استفاده کرد که نزدیک ساحل طرابلس پرواز می‌کردند. برای جنگ الکترونیک، در اوایل سال ۲۰۲۰ ترکیه سامانه کورال خود را در پایگاه هوایی میتیگا مستقر کرد، که نه‌تنها قادر بود در عملیات‌های وینگ لونگ اماراتی اختلال ایجاد کند که همچنین نشان داد در ایجاد اختلال و هدفگیری سامانه‌های پانتسیر سام نیز کارآمد است.
دولت وفاق ملی همچنین پهپاد پرسه‌زن، چرخ‌بال و خودکار کارگو۲ تولید شرکت اس. تی. ام ترکیه را در سامانه‌های خود ادغام کرد تا کاروان‌های لجستیک و یگان‌های در حال عقب‌نشینی ارتش ملی لیبی را تعقیب و نابود کند. درحالی‌که تیم کارشناسان سازمان ملل مدعی است که کارگو۲ واقعا یک سامانه خودکار است، اس. تی. ام ادعا می‌کند که اپراتور انسانی همیشه در جریان عملیات حضور دارد. سامانه اصلی ارتش ملی لیبی در پدافند زمینی، که برای مقابله با پهپادها استفاده می‌شد، از جمله پانتسیر-اس۱ گویا به دست خدمه مزدور گروه روسی واگنر و نیروهای بی‌تجربه لیبیایی اداره می‌شد.
از نوامبر ۲۰۱۹ تا مارس ۲۰۲۰ ارتش ملی لیبی مدعی بود سامانه‌های پانتسیر آن دستکم شانزده هواپیمای ترکیه‌ای را سرنگون کردند و در مجموع عامل نابودی بیش از نیمی از کل بیست و چهار پهپاد ترکیه‌ای سرنگون‌شده در لیبی هستند. با این حال، به‌رغم موفقیت اولیه، معلوم شد که پانتسیرهای ارسال‌شده به لیبی – مثل آن‌هایی که به سوریه فرستاده شد – در برابر جنگ الکترونیک ترکیه و پهپادهای بیرقدار تی. بی۲ و بمب‌های هدایت‌شده لیزری مام-ال مام-سی آسیب‌پذیر هستند.
پانتسیرها اغلب نه‌تنها هنگام عملیات در میدان نبرد بلکه در هنگام غیرعملیاتی بودن هم هدف گرفته می‌شدند، مثل زمانی که در آشیانه پارک شده بودند یا در هنگام حمل‌ونقل روی تریلرهای تخت. این امر یک مزیت کلیدی پهپادها یعنی توانمندی هدفگیری مستمر را نشان می‌دهد؛ چون پهپادها می‌توانند بر فراز میدان نبرد پرسه بزنند و در آسیب‌پذیرترین موقعیت به اهداف خود حمله کنند.
پانتسیرها هم گاهی با اشباع حملات مواجه می‌شدند، چون ترکیه هرازگاهی به‌طور همزمان با نیم دوجین پهپاد یا بیشتر حمله می‌کرد. در چند مورد، سامانه پانتسیر-اس۲ نتوانست با پهپادهای ترکیه‌ای درگیر شود و دستکم در یک مورد، آرایش رادار آن درست پیش از نابودشدن، در حال چرخش مشاهده شد که نشان می‌داد روشن و در حال کار است. تا پایان ماه می۲۰۲۰ خدمه‌های پانتسیر با سوئیچ کردن به حسگرهای چشم الکترونیکی غیرعامل تا حدی دفاع خود را ارتقا دادند و در نتیجه آسیب‌پذیری خود را در برابر پارازیت سامانه‌های جنگ الکترونیک کورال کمتر کردند.
ناگورنو-قره‌باغ، سپتامر تا نوامبر ۲۰۲۰
در جنگ ناگورنو-قره‌باغ در سال ۲۰۲۰ آذربایجان از پهپاد رزمی بیرقدار تی. بی۲ ساخت ترکیه و پهپاد پرسه‌زن هاروپ ساخت اسرائیل استفاده کرد و تقریبا تمام لایه‌های پدافند هوایی ارمنستان را در صحنه عملیات شکست داد. پهپادهای آذربایجان به‌طور مرتب پدافندهای هوایی ارمنستان را نابود می‌کردند که غالباً در فضای باز و بدون استتار یا دیگر تدابیر دفاعی روی زمین استقرار داشتند. روی‌هم‌رفته، آذربایجان ۶۵ درصد سامانه‌های دفاع هوایی ارمنستان را که در ناگورنو-قره‌باغ مستقر بود، نابود کرد. در مقایسه، ارمنستان فقط دو تی. بی۲ را در کل دوره درگیری سرنگون کرد.
هواپیماهای جنگنده چندمنظوره و سرنشین‌دار هم عمدتاً در آسمان غایب بودند و این به پهپادها امکان داد بدون مانع به عملیات بپردازند. آذربایجان همچنین هواپیماهای قدیمی و چهارباله آنتونوف۲ دوران شوروی را به هواپیماهای کنترل از راه دور تبدیل کرد و آن‌ها را به‌عنوان طعمه به منطقه درگیری پدافند هوایی ارمنستان فرستاد. وقتی سام‌های ارمنستان فعال و با این هواپیماها درگیر می‌شدند، هاروپ‌های آذربایجان که بر فراز آن‌ها پرسه می‌زدند، با استفاده از حسگرهای چشم الکترونیک (فروسرخ) خود رادارهای ارمنستان را مکان‌یابی و با حمله انتحاری نابود می‌کردند.
بیرقدارهای تی. بی۲ داده‌های هدفگیری را به توپخانه‌های آذربایجانی ارسال می‌کردند و یا به شلیک بمب‌های هدایت‌شونده لیرزی برای نابودی سامانه‌های ارمنستان می‌پرداختند. آذربایجان استفاده از جنگ الکترونیک را در ناگورنو-قره‌باغ علناً تایید نکرده ولی مثل جبهه‌های سوریه و لیبی، تی. بی۲های آذربایجان شماری از سامانه‌های دفاعی ارمنستان را در ترکیبی از جنگ الکترونیک و پهپادی نابود کردند.
در مجموع، سامانه‌های ارمنستانی پیوسته از شناسایی، ردگیری، و هدفگیری پهپادهای آذربایجانی ناتوان بودند. سامانه‌های -SA ۱۰ و -11SA ارمنستان فاقد توانایی شبکه‌سازی از رادارهای پراکنده برای تولید یک تصویر عملیاتی واحد بودند. سامانه‌های -4SA، -6SA، -8SA، و -13SA گویا می‌توانستند پهپادهای آذربایجانی را شناسایی کنند اما نمی‌توانستند آن‌ها را رهگیری کنند و در برابر جنگ الکترونیک دشمن آسیب‌پذیر بودند. سام‌های -11SA و -15SA ارمنستان و سامانه‌های پدافند هوایی تکنفره چند پهپاد آذربایجانی را سرنگون کردند اما آنقدر دیر وارد جنگ شدند که تاثیرِ مهمی نداشتند.
سامانه‌های ضدهوایی خودران ارمنستان از قبیل سامانه‌های ضدهوایی زسو۴-۲۳ شیلکا، یا خودروهای زرهی سبک چندمنظوره مجهز به توپ‌های ضدهوایی، بدون رادارهای ارتقایافته و دوربین‌های الکترونیک/فروسرخ عمدتاً بی‌اثر بودند. در عین حال، استفاده ارمنستان از سامانه‌های جنگ الکترونیک پول۲۱- (-21Pole) که روسیه تدارک کرده بود در مختل کردن پهپادهای آذربایجانی بسیار موثر از کار درآمد. ارمنستان یک مجموعه سیار جنگ الکترونیک ریپلنت (Repellent) در اختیار داشت، اما بنا به گفته نیکول پاشینیان، عمل نکرد و در نبرد نابود شد.
اوکراین، فوریه ۲۰۲۲ تا امروز
پدافندهای پهپادی اوکراین در جنگ علیه روسیه عمدتاً از سه لایه تشکیل می‌شود: جت‌های جنگنده مسلح به موشک‌های هوابه‌هوا، پدافندهای هوایی روی زمین مثل سام‌ها و توپ‌های ضدهوایی و سربازان مجهز به سامانه‌های پدافند هوایی تکنفره و مسلسل‌های سنگین. پیش از جنگ، عمده موجودی اوکراین منحصراً از سامانه‌های زمینی پدافند هوایی تشکیل می‌شد؛ شبیه آن‌هایی که در سوریه، لیبی و ناگورنو-قره‌باغ استفاده شد.
با گذشت زمان، با ورود سامانه‌های پدافند هوایی پیشرفته غربی، از قبیل «سامانه پیشرفته موشک زمین‌به‌هوای ملی آمریکا» (ناسام)، ایریس-تی‌اس‌ال‌ام، اونجر، استینگر و گپارد، اوکراین به یک معماری پدافند هوایی چندلایه، کارآمدتر، گسترده‌تر و یکپارچه رسید. براساس تخمین‌های انتشاریافته از تجهیزات منهدم‌شده، اوکراین تاکنون نشان داده که در سرنگون‌سازی پهپادهای رزمی روسی به شکلی فزاینده تبحر یافته است، درحالی‌که سامانه‌های جنگ الکترونیک روسی گویا هر ماه هزاران پهپاد اوکراینی را سرنگون می‌کنند که بیشترشان احتمالا پهپادهای تجاری شناسایی، ارزان و یک‌بار مصرف هستند.
نیروهای اوکراینی با پهپادهای رزمی بیرقدار تی. بی۲ که ترکیه تدارک می‌بیند و پهپادهای شناسایی کوچکتر عملیات کرده‌اند، درحالی‌که نیروهای روسی عمدتاً از پهپاد شناسایی اورلان۱۰- روسی، پهپاد انتحاری لنست، ۲/۱ و پهپاد تهاجمی بی‌بازگشت گران۱ و ۲ استفاده کرده‌اند، که این مورد آخر شش ماه بعد از تهاجم وارد میدان شد.
هر دو طرف از مهمات پرسه‌زن با درجات مختلفی از کارآیی و هزاران پهپاد کوادکوپتر تجاری ارزان و یک‌بار مصرف استفاده می‌کنند که عمدتاً مدل دی. جی. آی ماویک ساخت چین است و کارکردهای متنوعی از قبیل شناسایی، دیدبانی توپخانه و بمباران دارد. کوادکوپترهای تجاری همچنین از قرار برای سرنگون کردن کوادکوپترهای دشمن در آسمان استفاده شده‌اند.
در چند ماه اول تهاجم، بیرقدارهای تی. بی۲ اوکراین ده‌ها ستون نقلیه نظامی و تجهیزات روسیه را در حال حرکت در جاده‌ها نابود کردند و همزمان نیروی زمینی اوکراین دستکم چهل‌وپنج پهپاد شناسایی اورلان۱۰ روسی را سرنگون کرد یا از کار انداخت. قابل توجه آنکه عکس‌های انتشاریافته از پهپادهای سرنگون شده اورلان۱۰ نشان می‌داد که بیشتر آن‌ها سالم هستند که این امر حاکی از آن است که در سرنگونی آن‌ها از جنگ الکترونیک استفاده شده است و نه پرتابه‌های پدافندی.
نیروهای روسی اولین تی. بی۲ را در میانه مارس ۲۰۲۲ سرنگون کردند و در پنج ماه اول جنگ گویا حدود ۹۰ درصد تمام پهپادهای اوکراینی را که به سمت آن‌ها پرتاب شده بود، نابود کردند. آن‌ها از جنگ الکترونیک نیز برای ردیابی و ازکاراندازی پهپادهای اوکراینی استفاده مؤثری کردند.
پهپادهای اوکراینی، از کوادکوپترهای تجاری تا مدل‌های بال ثابت بزرگ، به طور میانگین ظاهراً عمر بسیار کوتاهی داشتند؛ به ترتیب سه و شش پرواز. تا تابستان ۲۰۲۲ روسیه به مناطق شرق اوکراین نفوذ کرده بود و به‌طور مؤثر به یکپارچه‌سازی رادارهای هشدار بهنگام، سامانه‌های ارضی پدافند هوایی و جنگ الکترونیک پرداخت تا از آن برای شناسایی، مختل کردن و ازکارانداختن پهپادهای اوکراینی استفاده کنند.
بنا به گفته یک خلبان اوکراینی، با یکپارچگی روزافزون پدافندهای روسی، تی. بی۲ «تقریبا بلااستفاده» شد، و خلبان‌های اوکراینی مجبور شدند تی. بی۲ را به‌طور گزینشی‌تر برای عملیات‌های ویژه استفاده کنند. سامانه جنگ الکترونیک ریپلنت روسی، همچنان که در مورد ارمنستان یاد شد، عمدتاً بی‌فایده بود. سامانه‌های جنگ الکترونیک توانمندتر روسی، مثل کراسوخا، که رادار و عوامل ارتباطی تی. بی۲ها را دچار پارازیت و اختلال می‌کند، گاهی به همان اندازه در کار نیروها و تجهیزات خود روسیه اختلال ایجاد کرده‌اند.
نتیجه‌گیری
هیچگونه راه‌حل معجزه‌آسایی بر ضدپهپادها وجود ندارد. کارآمدترین دفاع علیه پهپادها در حال حاضر عبارت است از ترکیب سامانه‌های چندلایه و یکپارچه با توانایی عملیاتی مشترک که قادر به پوشش ۳۶۰درجه باشد و از انواعی از راه‌حل‌های مقابله سخت و نرم استفاده کند؛ از توپخانه ضدهوایی گرفته تا موشک‌های رهگیری زمین‌به‌هوا و هوابه‌هوا تا سامانه‌های جنگ الکترونیک. ژنرال‌شان گینی، مدیر سابق اداره تازه‌تاسیس «مقابله مشترک با سامانه‌های پروازی بی‌سرنشین کوچک»، «بهترین راه» برای مقابله با پهپادها را رویکرد سامانه‌های چندلایه به عنوان شیوه رایج فرماندهی و کنترل می‌داند و می‌افزاید که در میدان‌های نبرد امروز »هیچ توانمندی واحدی وجود ندارد که مجموعه تهدیدات پهپادی را از بین ببرد. »
پربينندهترين مطالب و خبرها
