در سوریه چه رخ داد و در آینده چه رخ خواهد داد؟

گروه بین الملل: حمله غافلگیرکننده شورشیان به حلب در ۲۷ نوامبر ۲۰۲۳، در چهار روز منجر به تصرف مجدد این شهر شد. ارتش سوریه بدون مقاومت جدی عقب‌نشینی کرد. ضعف حزب‌الله و کاهش حمایت روسیه پس از جنگ اوکراین، بشار اسد را در آسیب‌پذیرترین وضعیت خود قرار داده است. توافق روسیه و ترکیه نیز شکننده‌تر از همیشه است.
به گزارش فرارو به نقل از اکونومیست، بازپس‌گیری شهر تاریخی حلب توسط ارتش سوریه به فرماندهی بشار اسد، چهار سال طول کشید؛ شهری که از سال ۲۰۱۲ بخشی از آن تحت کنترل شورشیان قرار داشت. اما این بار، تنها چهار روز کافی بود تا بار دیگر کنترل این شهر از دست دولت سوریه خارج شود. در تاریخ ۲۷ نوامبر، گروه‌های شورشی عملیاتی غافلگیرکننده را در شمال غرب سوریه آغاز کردند و تا شب ۲۹ نوامبر، تصاویر اعضای این گروه‌ها در کنار قلعه باستانی حلب، نماد اصلی این شهر، در رسانه‌ها منتشر شد. اکنون بخش قابل توجهی از دومین شهر بزرگ سوریه بار دیگر به دست مخالفان اسد افتاده است. این رخدادها، ضربه‌ای سنگین برای ارتش سوریه محسوب می‌شود که به نظر می‌رسد بدون آنکه مقاومتی جدی از خود نشان دهد، صحنه را ترک کرده است.

توافق شکننده میان روسیه و ترکیه در آستانه فروپاشی
جنگ داخلی سوریه که از سال ۲۰۱۱ آغاز شد و تاکنون جان بیش از نیم میلیون نفر را گرفته و میلیون‌ها نفر را آواره کرده، یکی از بحران‌های عمیق انسانی و سیاسی منطقه را رقم زده است. این جنگ، از سال ۲۰۲۰ به یک وضعیت نسبتاً ثابت رسیده بود. در شمال شرق سوریه، نیروهای دموکراتیک سوریه، که بیشتر متشکل از شبه‌نظامیان کرد و تحت حمایت ایالات متحده هستند، کنترل امور را در دست دارند. در شمال غرب کشور، گروه‌های مسلح وابسته به ترکیه مدیریت بخش‌هایی از این منطقه را بر عهده گرفته‌اند. سایر مناطق سوریه به عنوان قلمرو تحت حاکمیت بشار اسد شناخته می‌شود که با حمایت مستقیم روسیه و ایران اداره می‌شود. این وضعیت نتیجه توافقی شکننده میان روسیه و ترکیه است که مرزهای این مناطق را تثبیت کرده است.
اما این وضعیت دیگر دوام نیاورده است. گروه تروریستی «هیئت تحریر الشام» (جبهه النصره سابق) که در سال ۲۰۱۷ از القاعده جدا شد، به همراه «ارتش ملی سوریه» که تحت حمایت ترکیه قرار دارد، حملات گسترده‌ای را در حومه غربی حلب آغاز کرده‌اند. این حملات منجر به تصرف چندین منطقه از جمله روستاها و شهرک‌های استراتژیک شده است. در همین حال، نیروهای دموکراتیک سوریه که عمدتاً از شبه‌نظامیان کُرد تشکیل شده و تحت حمایت آمریکا هستند، در شرق حلب به دنبال گسترش قلمرو خود هستند.

پیشرفت نظامی هیئت تحریر الشام؛ از آموزش افسران تا بهره‌گیری از پهپادها
حمله اخیر هیئت تحریر الشام به حلب، اگرچه غافلگیرکننده به نظر می‌رسد، اما نشان‌دهنده برنامه‌ریزی طولانی‌مدت این گروه برای تغییر موازنه قدرت در شمال سوریه است. هیئت تحریر الشام که در سال‌های گذشته تلاش کرده است تا از یک گروه شورشی نامنظم به یک نیروی شبه‌نظامی حرفه‌ای تبدیل شود، به طور مستمر بر تقویت ساختار نظامی خود تمرکز داشته است.  یکی از گام‌های مهم این گروه، تأسیس یک دانشکده نظامی در مناطق تحت کنترل شورشیان بوده است که در آن افسران و فرماندهان نظامی آموزش می بینند. جریان حمله اخیر به حلب، هیئت تحریر الشام نشان داد که در استفاده از فناوری‌های نوین جنگی نیز پیشرفت چشمگیری داشته است. این گروه با بهره‌گیری مؤثر از پهپادها برای شناسایی و انجام حملات اولیه، توانست نقاط ضعف نیروهای اسد را شناسایی و ضربات دقیقی وارد کند. همچنین، اعزام واحدهای ویژه پیش از ورود نیروهای اصلی، نشان‌دهنده تغییرات عمیق در راهبردهای نظامی این گروه است.

حمله شورشیان به حلب؛ آیا بشار اسد تنها مانده است؟
حمله اخیر به حلب از سوی گروه‌های شورشی با زمان‌بندی دقیقی همراه بوده و شرایط را برای دولت سوریه و ارتش آن دشوار کرده است. این حمله در حالی انجام شده که اوضاع برای بشار اسد به‌طور قابل توجهی با سال ۲۰۱۶، زمانی که حلب را بازپس گرفت، متفاوت است. در سال ۲۰۱۶، دولت سوریه از پشتیبانی گسترده روسیه، ایران و نیروهای مقاومت برخوردار بود. جنگنده‌های روسی با حملات هوایی سنگین زمینه را برای پیشروی نیروهای زمینی فراهم کردند و هزاران شبه نظامی حزب‌الله لبنان، شبه‌نظامیان شیعه و دیگر گروه‌های تحت حمایت ایران در نبردها حضور یافتند. این حمایت‌ها نقش کلیدی در بازپس‌گیری حلب ایفا کردند؛ اما این بار، به نظر می‌رسد بشار اسد نمی‌تواند روی چنین حمایتی حساب کند. حزب‌الله لبنان که همواره یکی از متحدان اصلی دولت سوریه بوده، به دلیل یک سال درگیری مستمر با اسرائیل به شدت ضعیف شده است.
از سوی دیگر، روسیه پس از تهاجم به اوکراین در سال ۲۰۲۲، هزاران نیروی خود را از سوریه خارج کرده است و اکنون نارضایتی خود را از عدم تمایل اسد به آشتی با رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، پنهان نمی‌کند. اظهارات رسمی مقامات روسیه نیز در حالی که شورشیان به حلب نزدیک می‌شدند، لحنی بی‌اعتنا داشت. دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین، با لحنی سرد اظهار داشت: «ما طرفدار آن هستیم که مقامات سوری هرچه زودتر نظم و قانون اساسی را در این مناطق برقرار کنند.»
احتمالاً متحدان بشار اسد به طور کامل او را رها نخواهند کرد. برای نمونه، روسیه همچنان هواپیماهای جنگی خود را در پایگاه هوایی حمیمیم، واقع در نزدیکی سواحل مدیترانه سوریه، حفظ کرده است، هرچند تعداد آن‌ها کاهش یافته است. با این حال، روسیه و دیگر متحدان توان ارائه کمکی مشابه با ده سال پیش را ندارند. ارتش سوریه پس از سال‌ها جنگ، فساد گسترده و فروپاشی اقتصادی، به شدت ضعیف شده است. بسیاری از سربازان وظیفه انگیزه‌ای برای دفاع از نظام سوریه را ندارند، موضوعی که سقوط سریع در حلب را توضیح می‌دهد. با این وجود، ارتش هنوز چند واحد نیمه‌کارآمد دارد که از وفاداران تشکیل شده‌اند و برای دفاع از دمشق، پایتخت و مناطق علوی‌نشین در امتداد سواحل آمادگی دارند. دست‌کم در شرایط فعلی، نظام سوریه به نظر می‌رسد تلاش خود را بر حفظ این مناطق متمرکز کرده و بازپس‌گیری سرزمین‌های از دست‌رفته را در اولویت قرار نداده است.

نقش ترکیه در حملات اخیر شورشیان؛ حمایت یا نظارت؟
اما پرسش اینجاست که در آینده چه اتفاقی رخ خواهد داد؟ یکی از مسائل کلیدی، واکنش سایر قدرت‌های فعال در شمال سوریه است. شواهد حاکی از آن است که ترکیه شورشیان هم‌پیمان خود را به آغاز این حملات ترغیب کرده است. آیا این امکان وجود دارد که ترکیه قدمی فراتر بگذارد و برای حفظ مناطقی که توسط شورشیان تصرف شده، به آن‌ها یاری رساند؟ در همین حال، گزارش‌هایی از درگیری میان گروه‌های شورشی تحت حمایت ترکیه و نیروهای دموکراتیک سوریه  منتشر شده است؛ گروهی که ترکیه آن را یک سازمان تروریستی تلقی می‌کند.
موضوع دیگری که باید مدنظر قرار گیرد، رفتار هیئت تحریر الشام (HTS) در مناطق تازه تصرف‌شده است. در سال‌های اخیر، ابومحمد الجولانی، رهبر این گروه  تلاش کرده است تا چهره‌ای ملایم‌تر از خود و گروهش به نمایش بگذارد. او حکومتی نسبتاً حرفه‌ای را اداره کرده و سعی داشته است به مسیحیان و سایر اقلیت‌ها اطمینان دهد که جای نگرانی وجود ندارد. با پیشروی نیروهایش در حلب، او دستور داده است تا از غیرنظامیان محافظت شود و با اسرا به‌صورت انسانی رفتار شود. بااین‌حال، اجرای این دستورات ممکن است دشوار باشد؛ زیرا در صفوف هیئت تحریر الشام، تعداد زیادی افراد تندرو حضور دارند که برخی از آن‌ها معتقدند الجولانی از مسیر اصلی منحرف شده است. انضباط هرگز نقطه قوت شورشیان سوری نبوده است.
این مسئله پرسشی دیگر را مطرح می‌کند: آیا اکنون بخش‌های دیگر سوریه به شورش خواهند پرداخت؟ برخی فعالان امیدوارند که بتوان جبهه دومی را در جنوب ناآرام کشور گشود. اما برای اجرای عملیاتی جدی در آن منطقه، حمایت کشورهای همسایه، به‌ویژه اردن، ضروری است. اردن احتمالاً در ایجاد درگیری در مرزهای خود محتاط خواهد بود. هرچه در ادامه رخ دهد، سقوط حلب تحقیر بزرگی برای بشار اسد و متحدانش محسوب می‌شود. این رویداد نمونه‌ای بارز از قانون پیامدهای ناخواسته است. هنگامی که حماس در ۷ اکتبر ۲۰۲۳ به اسرائیل حمله کرد، امید داشت از حمایت ایران و شبه‌نظامیان همسو برخوردار شود. اما این اقدام زنجیره‌ای از وقایع را آغاز کرد که باعث شد این شبه‌نظامیان چنان تضعیف شوند که نتوانند از بشار اسد دفاع کنند و اکنون او در آسیب‌پذیرترین وضعیت خود طی سال‌های اخیر قرار گرفته است.