گرد و غبارها با منشاء داخلی یا خارجی؟

شرایط بحرانی هوا در خوزستان ، تعداد زیادی از مردم شهرهای درگیر در گرد و غبار در استان را به علت استنشاق هوای آلوده راهی مراکز درمانی کرد. بر اساس گزارشهای کارشناسی شده درچند سال اخیر ذراتی با قطر میکرونی، از انواع بافت های خاک شامل ترکیبات خیلی ریز رس، لوم، لای، مارن، و نمک شرایط اقلیمی و زیستی خوزستان را تحت تاثیر قرارداده اند.

اما نکته ای که در هفته های اخیر و با شدت گرفتن پدیده گردو غبار در خوزستان، به محل بحث برای مسوولان استان و کشور تبدیل شده ،منشاء این ریزگردها است که برخی معتقدند منشاء خارجی مانند کشور عراق، کویت ،عربستان و صحراهای شمال آفریقا است و برخی دیگر ، بیابان های خوزستان و خشک شدن بخش های قابل توجهی از تالاب هورالعظیم را عامل اصلی انتشار گرد وغبار می دانند.

دراین بین برخی دیگر از کارشناسان نیز معتقدند منابع خارجی با تاثیر بر کانون های بحران زای ریزگردها در خوزستان به شدت گرفتن این پدیده کمک کرده است. کارشناس بیابان زدایی و تثبیت شن های روان در خوزستان در گفت و گو با ایرنا اظهارکرد: خاستگاه و منشاء خیزش گرد و غبار اخیر، تنها منحصر به داخل نیست و مسیر بین المللی و اکولوژیک عبور این پدیده از آفریقا نشات گرفته و وارد آسیا و سپس در ادامه وزش،تولید یک کریدور بادی نموده که از طریق اردن و صحرای عربستان و عراق وارد خوزستان می شود.

'البرز اسماعیل پور 'با اشاره به اینکه بررسی انجام شده نشان می دهد جنس این ذرات از شن نیست گفت: نوع حرکت این ذرات به فرم حرکت ماسه بویژه ماسه های بادی شبیه است زیرا به دلیل وزن کم، به شکل جهش، پرش ،خزیدن و غلطیدن اتفاق می افتد وهیچگاه به بیش از یک تا چند متر ارتفاع نمی رسد. وی افزود: بادانستن تفاوت عملکرد بین ریزگردها وذرات ماسه و با دانستن منشاء شکل گیری آنها، می توان روش های مبارزه عملی ارایه کرد.

وی در خصوص اجرای پروژه های مالچ پاشی بیان کرد: در ذرات ماسه استفاده از مالچ نفتی موثر است، در حالی که این تکنیک در ذرات گردوغبار ناکارآمد و غیرموثر است، بنابراین اطلاق مالچ پاشی برای مهار ریزگردها چه از نوع نفتی ویا غیر نفتی ناشدنی است زیرا برای مالچ نفتی ابتدا باید بارندگی (برای چسبیدن مالچ برروی ذرات ماسه وجلوگیری از گلوله شدن آن)اتفاق بیافتد و این در حالی است که اگر بارندگی اتفاق افتد، ذرات خاک در آب حل می شوند و دیگر نیازی به مالچ پاشی نیست.

این کارشناس بیابان زدایی در خصوص استفاده از مالچ غیر نفتی (بیولوژیک) گفت: مالچ غیرنفتی نیز با بارش های بعدی شسته می شود و مقاومتی در پاخوری ها ندارد، پس روش مالچ پاشی با هزینه حدود 240میلیون ریال در هرهکتار برای مهار ریزگردها اقدامی غیر موثر و ناممکن است.

اسماعیل پور در خصوص طرح های درخت کاری برای کاهش اثرات ریزگردها و گردو خاک در خوزستان افزود:گاهی مساله نهال کاری و یا درختکاری به عنوان چاره کار مدنظر قرار می گیرد در حالی که باید بدانیم که یک درخت با ارتفاع چهارمتر حداکثرمی تواند تا 10 برابر ارتفاع خود آثار بادشکنی داشته باشد و چنانچه فقط ایجاد فضای سبز موردنظر باشد مانند مبحث مالچ پاشی تنها منابع مالی هدر می رود.

وی در ادامه گفت:برخی اظهارنظرها نشان دهنده این است که مسوولان کشور عراق موضوع ریزگردها را اولویت هفدهم شمرده اند پس چنانچه با فرض اغراق آمیز تمام سطح خوزستان را سبز، و یا مالچ بپاشیم باز هم فضای تنفسی ما که در پایین دست قرارداریم مرهون اقدامات بازدارنده کشورهای بالادستی است.

این کارشناس بیابان زدایی با اشاره به اینکه پیدایش پدیده ریزگردها، ناشی از کاهش معدل بارش سالیانه، و از دست رفتن رطوبت خاک در یک دهه اخیر است افزود:از خشک شدن تالاب ها و رودخانه ها، کاهش آب آبگیرها و از بین رفتن پوشش گیاهی به عنوان دلیل های تولید ریز گرد نام برده می شود اما اینها دلیل اصلی نیستند بلکه خود عوارض، پیامدها و معلول کاهش بارندگی است.

اما سوال مهم این است که چرا این ذرات در گذشته با شدت و غلظت فعلی وجود نداشتند و سال به سال بر شدت آنها افزوده می شودوبالاخره در قبال آنها چه باید کرد؟ گردوغبار از نیم قرن گذشته با شدت و تعدد کمتر و بسیار رقیق وکم اثر در زندگی و فضای زیست دیده می شد، اما خشکسالی 10 سال اخیر بر شدت وغلظت این پدیده افزوده، بطوریکه دوره بازگشت آن نه در مقیاس چند 10 سال بلکه در مقیاس هفتگی و ماهیانه تکرار می شود.

اسماعیل پور در این باره گفت:در دهه های اخیر بر اثر بهره برداری شربی، دامی، زراعی و صنعتی از منابع آبی و کاهش بارندگی،ذخایر آبی آبگیرها و تغذیه کننده های سفره های زیر زمینی، دریاچه ها و رودخانه های دایمی کاهش یافته و برآیند این مساله زیست محیطی کاهش شدید رطوبت خاک است.

وی ادامه داد:به عبارت دیگر آنچه که بطور طبیعی باعث جلوگیری از برخاستن ذرات گردوغبار به هوا می شود رطوبت خاک است که خود از نزولات جوی منشاء می گیرد و این عامل مهم را به هردلیل در 10سال گذشته به تدریج از دست داده ایم بطوریکه امسال پیش بینی ها حاکی از تحقق نیافتن بارندگی نرمال است.

وی ادامه داد: در گذشته رطوبت ها موجب تولید پوشش گیاهی و انواع رستنی ها در سطح خاک شده وبرقراری چنین پوششی ضامن مقاومت ذرات در فرآیند فرسایش بادی و جلوگیری از برخاستن ذره می شد و آنچه که به عنوان ریز گرد تلقی می کنیم با هر جنس و ترکیبی، حاصل فقدان این عامل پیوند دهنده در خاک است.

اما به گفته برخی از کارشناسان استانی کانون ها و چشمه های جوشان خاک درخوزستان موجب بروز این پدیده در هفته های گذشته شده است. اسماعیل پور در این باره گفت:با افزایش گردو غبارهای محلی، عملیات بررسی صحرایی و رهگیری میدانی تعیین کانون های بحرانی داخلی در شهرستان های هندیجان و ماهشهر، و تاثیر گذاری آن بر اماکن زیستی پایین دست انجام شد ،که بازدیدها از ساحل دریا در هورهای ماهشهر تا هندیجان مشخص شد ریزگردهای داخل استانی بیشتر از این مناطق نشأت می گیرد.

وی اظهارکرد: دلیل نخست فعالیت این کانون ها، کاهش سطح آب خلیج فارس، توسعه بستر دریا، و ایجاد بیرون زدگی های رسوبی و خشک شدن آن است، که به دلیل نبود پوشش گیاهی در معرض وزش باد و انتقال قرار می گیرد. دیگر دلیل این واقعه زیست محیطی خشک شدن کانال های طبیعی پخش، انتقال آب و مرطوب کردن دشت های حاشیه ای و هورها در ماهشهر (رودخانه جراحی) و در هندیجان (رودخانه زهره) است ، بطوریکه جریان های جزر و مدی صورت نگرفته و در نتیجه از خاک فاقد رطوبت،چشمه های فوران ریزگرد تشکیل شده است.

این کارشناس بیایان زدایی گفت:در شهرستان هندیجان پنج کانون محلی زایش گردو غبار در'صاحب آباد' به مساحت 15 هزار هکتار درحاشیه رودخانه زهره ،' کانون گزطلیل'در حاشیه جاده ماهشهر به هندیجان به وسعت سه هزار هکتار،کانون 'هور هندیجان' به مساحت پنج هزار هکتار، کانون حاشیه رشته کوه های 'رگ سفید و دهنو' و' بحرکان' با سطحی برابر 20 هزار هکتار ،کانون 'سجافی' درجنوب هور هندیجان به مساحت شش هزار هکتار وجود دارد.

اسماعیل پور ادامه داد:همچنین در شهرستان ماهشهر وقوع توفان گردو غبار، بیشتر تحت تاثیر دو کانون قرار دارد که هر دو ناشی از پسروی رطوبت جریان های آبی سطحی است. این کانون های مولد گرد و غبار در جاده ماهشهربه امیدیه با 100 هزار هکتار در حاشیه دریا است که بر اثر پسروی آب دریا و بیرون زدگی های بعدی آماج وزش باد شده و ریزش خاکی آن ابتدا شهرستان ماهشهر (بخصوص هفت کیلومتر اول جاده ورودی به ماهشهر) را به شدت تحت تاثیر قرار می دهد.

این کارشناس بیابان زدایی بیان کرد: این کانون پس از آلوده نمودن فضای شهری ماهشهر با کانون حاشیه ای دیگر بنام سه راه امیدیه ، در مجموع حد فاصل ماهشهر تا رامشیر و درادامه شهرهای امیدیه واهواز را تحت تاثیر قرار می دهد. اسماعیل پور در خصوص کانون های بحرانی گردو غبار در شهرستان اهواز گفت: کانون های آسیب رسان به شهرستان اهواز از چهار جبهه صورت می گیرد.

وی افزود: نخستین کانون مولد ریزگرد در دو طرف اتوبان خلیج فارس کیلومتر 30 نزدیک به فرودگاه در دست احداث، که بیشتر در اراضی زراعی واقع است با مساحت تقریبی هفت هزار هکتار قرار دارد که درادامه در تلفیق با کانون های ماهشهر وهندیجان به طرف اهواز گسترش می یابد. همچنین ریزگردهای استحصالی از پنج هزار هکتار از اراضی منطقه غیزانیه از فاصله رامشیر تا غیزانیه و دشت های اطراف نیز مرکز استان را تحت تاثیر قرار می دهد.

راهکارهای مقابله با پدیده گردو خاک چیست؟
به نظر می رسد حل مشکل ریزگردها و ارایه راهکار برای این مساله به واکاوی و رهگیری اقلیمی و تعیین و تفکیک سهم داخلی از خارجی و اتخاذ شیوه های متناسب برای چاره جویی یا تعدیل اثرات مخرب این پدیده دارد. اسماعیل پور در این خصوص بیان کرد: مهمترین و اساسی ترین موضوع، اطلاع رسانی صحیح و دقیق،و افزایش آگاهی عمومی از نحوه شکل گیری این پدیده و روش مدیریت آن است که باید به بهترین نحو و در اسرع وقت انجام شود.

وی ادامه داد :نصب ایستگاه های هشدار دهنده در مسیر ثابت عبور ریزگردها پیش از ورود با فاصله زمانی حداقل 12 ساعت پیش از وقوع ،راه اندازی سایت های پیامکی در ستاد حوادث غیر مترقبه استانداری و دایر کردن کشیک لازم برای اطلاع رسانی از عوامل موثر در کاهش آسیبهای ناشی از بروز پدیده گرد و خاک دانست.

وی همچنین پیگیری معاهدات بین المللی و مشاوره و کمک زیست محیطی، شناسایی کانون های درجه یک فوران ذرات در مناطق داخل و خارج، و انجام مطالعات بیابانزدایی و گرفتن کمک سازمان ملل متحد از طریق استفاده از ظرفیت های معاهده یو.ان.ای پی، و الزام سایر کشورهای دیگر برای بهبود فضای زیست محیطی بالا دستی ،تامین اعتبار وتثبیت بیولوژیک چشمه های فوران و خیزش ذرات در جاهایی که امکان تامین آب آبیاری دستی وجود دارد را از جمله اقدامات دیگری دانست که می توان برای کاهش تاثیر گردو غبارانجام داد.

و در پایان اینکه هیات دولت با تشکیل جلسه بر آن است با بررسی پیشنهادات استانی، راهکارهایی برای حل معضل گردو غبار خوزستان ارایه دهد این راهکار شامل مالچ پاشی، نهالکاری، آب دار کردن بخش های خشک تالاب هورالعظیم و آزاد کردن بخشی از آب سدهای بالادست خوزستان و برخی دیگر از اقدامات است و باید منتظر ماند و دید دکتر ابتکار رییس سازمان محیط زیست خوزستان، روز سه شنبه هفته جاری با چه راهکارهایی وارد این استان می شود. استان خوزستان طی دو هفته گذشته شاهد بروز پدیده ریزگردها بوده بطوریکه باعث مختل شدن زندگی روز مره مردم شد.