سایه جنگ بر وابستگی اروپا و روسیه به یکدیگر

گروه بین الملل: با آغاز حمله روسیه به اوکراین، قیمت نفت شاخص برنت با رشدی ۸ درصدی به ۱۰۵ دلار رسید که بالاترین رقم از نیمه ۲۰۱۴ است. اما بورس روسیه نیز شاهد سقوطی ۳۵ درصدی شد.
روسیه پارسال از طریق خطوط لوله بیش از ۱۸۰ میلیارد متر مکعب گاز به اروپا تحویل داده بود و سهمی ۴۰ درصدی در بازار گاز اروپا داشت. تا چند سال گذشته، روسیه حدود ۲۰۰ میلیارد متر مکعب گاز راهی اروپا می‌کرد و ۹۰ میلیارد متر مکعب از طریق اوکراین انجام می‌شد. پارسال این رقم به ۴۰ میلیارد متر مکعب کاهش یافت و امسال باز هم کاهش یافته؛ اما صادرات از طریق ترکیه و آلمان افزایش یافته است.افت صادرات گاز روسیه به اروپا باعث شد که زمستان امسال قیمت گاز در برخی کشورهای اروپایی از ۱۰۰۰ دلار برای هر هزار متر مکعب نیز فراتر رود که سه برابر قیمت گاز در سال ۲۰۲۰ است.
از طرفی روسیه روزانه ۶.۵ میلیون بشکه صادرات نفت و محصولات نفتی دارد که نیمی از آن راهی اروپا میشود و نکته مهم اینکه بخشی از این نفت از طریق خط لوله «دروژبا» تحویل اروپا می‌شود که شاخه‌ای از آن از خاک اوکراین می‌گذرد.شاخه دیگری از این خط لوله نیز از خاک بلاروس، بسیار نزدیک به مرز اوکراین راهی اروپا می‌شود.
اتحادیه اروپا طی ۱۵ سال گذشته برنامه‌های متنوعی برای کاهش وابستگی خود به نفت و گاز روسیه به اجرا گذشته، اما در عمل موفقیت چندانی نداشته و برخی از کشورها این برنامه‌ها را عملا همراهی نکرده‌اند.برای نمونه، اتحادیه اروپا در نظر داشت با افزایش واردات گاز مایع، خود را از وابستگی چشمگیر به گاز روسیه خلاص کند. اما نتیجه اینکه، پارسال ۹۲ میلیارد متر مکعب واردات گاز مایع داشت که خود روسیه سهمی ۲۰ درصدی در آن داشت.روسیه از سال ۲۰۱۸ فروش گاز مایع به اروپا را آغاز کرد و همزمان، آمریکا نیز وارد رقابت با روسیه در بازار گاز اروپا شد.نتیجه اینکه، گاز مایع روسیه و آمریکا در عمل جایگزین بخشی از گاز مایع وارداتی اروپا از قطر شد.
طی هفته‌های گذشته برخی کشورهای اروپایی و آمریکا رایزنی‌هایی با قطر برای افزایش صادرات گاز مایع به اروپا داشتند، اما قطر اعلام کرده تنها قادر است ۱۵ درصد به صادرات گاز خود به این کشورها اضافه کند.قطر سالانه ۱۱۰ میلیارد متر مکعب صادرات گاز مایع دارد که تنها یک سوم آن راهی اروپا می‌شود. این کشور قراردادهای بلندمدت با چین، ژاپن، کره جنوبی و حتی پاکستان دارد و نمی‌تواند صادرات گاز به اروپا را به صورت چشمگیری افزایش دهد.خود آمریکا پارسال سهمی ۲۶ درصدی در بازار گاز مایع اروپا داشت که نسبت به سال ۲۰۲۰ دو برابر شده و در ژانویه امسال نیز ۵.۵ میلیارد متر مکعب (معادل روزانه ۱۸۴ میلیون متر مکعب) گاز مایع تحویل اروپا داده که بیش از دو برابر پارسال است؛ اما این ارقام باز هم در مقایسه با گاز روسیه بسیار اندک است.
نکته مهمتر اینکه کارشناس ارشد "کومرتس بانک" آلمان  اعلام کرد که حداقل سه کشور اروپایی واردکننده عمده نفت روسیه در روز پنجشنبه برای دریافت "اعتبارنامه" بانکی برای خرید نفت روسیه دچار مشکل شده‌اند.تنها نفت نیست که در بازارهای جهانی در پی حمله نظامی روسیه به اوکراین دچار جهش شد؛ بلکه قیمت گاز مایع در بازارهای نقدی اروپا نیز روز پنجشنبه جهشی ۴۷ درصدی را شاهد بود که یک رکورد محسوب میشود. قیمت گاز وارداتی به هلند طی روز جاری دوباره از هزار دلار برای ۱۰۰۰ مترمکعب فراتر رفت.
روسیه بیش از ۱۶ درصد گاز و ۱۱ درصد نفت جهان را تولید میکند و بزرگترین صادرکننده گاز جهان، همچنین بعد از عربستان بزرگترین صادرکننده نفت جهان است؛ موضوعی که مقابله با تهاجم روسیه از طریق تحریمها را نیز به چالش کشیده و هر اقدام سختگیرانه علیه روسیه می‌تواند بازارهای انرژی جهان و خصوصا اروپا را با بحران و تلاطم مواجه کند.البته، تنها اروپا نیست که وابسته روسیه است. وابستگی روسیه به اروپا بسیار بیشتر از وابستگی اروپا به این کشور است.اروپا سهمی ۵۰ درصدی در کل صادرات نفتی و ۸۰ درصدی در صادرات گاز روسیه دارد. اقتصاد روسیه بصورت چشمگیری وابسته به صادرات نفت و گاز است و از دست دادن بازارهای اروپایی برای این کشور تبعات بسیار سنگین‌تری دارد؛ چرا که شاید اروپا بتواند منابع دیگر را تا حدودی جایگزین نفت و گاز روسیه کند، اما روسیه زیرساخت‌های لازم برای جبران افت صادرات نفت و گاز به اروپا توسط بازارهای دیگر را ندارد.
برای نمونه چین پارسال تنها ۱۰ میلیارد متر مکعب گاز از طریق خطوط لوله از روسیه وارد کرد. ظرفیت تولید گاز مایع روسیه برای فروش گاز به نقاط دیگر جهان نیز تنها ۴۰ میلیارد متر مکعب است.نکته مهمتر اینکه، اروپا پارسال سهمی ۳۷ درصدی در کل تجارت خارجی روسیه داشت.
روسیه هم از لحاظ صادرات و هم واردات وابستگی چشمگیری به اروپا دارد.از طرفی برخی کشورهای آسیایی، مانند کره جنوبی و ژاپن نیز با غرب همصدا هستند و کرملین نمی‌تواند به این کشورها بعنوان جایگزینی قابل اعتماد برای اروپا نگاه کند؛ خصوصا اینکه ژاپن در مناقشه ارضی با روسیه نیز هست.شاخص بازار بورس روسیه طی چند روز گذشته تا نصف کاهش یافته و پول ملی روسیه، روبل، تقریبا یک پنجم ارزش خود را از دست داده است و این موضوع نمی‌تواند برای طولانی مدت برای روسیه قابل تحمل باشد.به رغم صادرات سالانه ۲۵۰ میلیارد متر مکعب گاز و ۲.۴ میلیارد بشکه نفت خام و معادن سرشار زغال سنگ و مواد معدنی و فلزات، روسیه از لحاظ سرانه تولید ناخالص داخلی، حتی از برخی کشورهای ضعیفت اروپایی مانند یونان و قبرس نیز عقب مانده‌تر است.سرانه تولید ناخالص داخلی در روسیه حدود ۱۰ هزار دلار در سال است که از سال ۲۰۱۴ به این سو، نه تنها افزایشی نداشته، بلکه به خاطر افت قیمت نفت، حتی ۳۳ درصد افت نیز داشته است.
حدود ۱۳ درصد از مردم روسیه، یعنی ۱۹ میلیون شهروند، زیر خط فقر زندگی می‌کنند و وضعیت معیشت در کشور به چالشی عمده به دولت روسیه تبدیل شده است.
فساد گسترده دولتی، نبود زیرساخت‌ها، تحریم‌های غرب و عدم شفافیت اقتصادی نیز باعث شده چشم‌انداز رشد اقتصادی و بهبود رفاه مردم در‌هاله‌ای از ابهام باقی بماند. طی سال‌های گذشته اعتراضات گسترده مردمی در روسیه نیز اتفاق افتاده و اگرچه به شدت سرکوب شده، اما ادامه سرکوب اعتراضات نمی‌تواند راه حلی دائمی پیش روی دولت ولادیمیر پوتین باشد.